Ślinianki – rola, schorzenia (zapalenie ślinianek, kamica ślinianki, rak ślinianki) oraz leczenie

Ślinianki to gruczoły, które wytwarzają ślinę, czyli wydzielinę zawierającą enzymy uczestniczące w pierwszych etapach trawienia. Ślina jest ponadto naturalnym środowiskiem dla zębów, dziąseł i błony śluzowej jamy ustnej.

Odpowiednie funkcjonowanie ślinianek wpływa również na prawidłowe mówienie i przełykanie. Ślina uczestniczy w odczuwaniu smaku, temperatury i dotyku. Chroni również wnętrze jamy ustnej przed czynnikami biologicznymi, chemicznymi i mechanicznymi.

Ślina jest wydzielana przez 3 duże gruczoły: śliniankę przyuszną, podjęzykową i podżuchwową. Ponadto produkuje ją kilkaset gruczołów małych, umiejscowionych w błonie śluzowej warg, policzków i podniebienia.

Chociaż ślinianki pracują nieprzerwanie, w ciągu doby można zaobserwować wahania ich aktywności. Najmniej śliny powstaje w nocy. Podczas snu, ślinianki przyuszne są wyłączone całkowicie, natomiast pozostałe gruczoły (zarówno małe i duże) działają wolniej. Całkowita ilość wydzielanej śliny może wynieść nawet 1–2 litry na dobę.

Większa aktywność gruczołów ślinowych może być odpowiedzią na bodźce psychiczne (np. myślenie o jedzeniu) lub sensoryczne (np. zapach i smak). Udowodniono, że ślinianki są najbardziej stymulowane przez smak kwaśny, natomiast smak słony i gorzki pobudzają je w mniejszym stopniu.

Zwiększone wydzielanie śliny spowodowane jest ponadto działaniem niektórych hormonów, np. testosteronu, tyroksyny i bradykininy.

Ślinianki to gruczoły bardzo unerwione – zawierają zarówno włókna układu współczulnego i przywspółczulnego.

Ślina to w około 99 proc. woda. Resztę jej składników stanowią:

• białka (pochodzące z osocza, mucyny i enzymy),
• niebiałkowe substancje azotowe (mocznik, kwas moczowy, kreatynina),
• nieazotowe związki organiczne (węglowodany, lipidy, hormony),
• związki nieorganiczne w postaci jonowej (np. kationy sodowe, potasowe i wapniowe oraz aniony chlorkowe i fluorowe).

Zadaniem gruczołów ślinowych jest wytwarzanie odpowiedniej ilości śliny o prawidłowym składzie.

Ślina odgrywa kluczową rolę w pierwszych fazach trawienia. Przede wszystkim dostarcza wodę, co ułatwia rozdrabnianie, formowanie kęsa i połknięcie pokarmu.

Jednocześnie ślina zawiera enzymy trawiące, np rozkładającą skrobię i glikogen alfa amylazę. Co ciekawe, enzym ten działa jedynie w obecności anionów chlorkowych. Ponadto jest najskuteczniejszy przy pH wynoszącym ok. 6,6. Enzym ten rozcina wiązania alfa – 1,4 – glikozydowe, dzięki czemu skrobia i glikogen rozkładane są do dekstryn i dwucukrów (maltozy).

Innym enzymem występującym w ślinie jest lizozym. Charakteryzuje go działanie bakteriolityczne, spowodowane zdolnością do hydrolizy peptydoglikanu, czyli składnika tworzącego ściany komórkowe bakterii.

Kolejnym enzymem zawartym w ślinie jest laktoferyna. Charakteryzuje ją zdolność do wiązania żelaza. Związek ten hamuje aktywność bakterii, których metabolizm wykorzystuje jony żelazowe.

Ślina zawiera ponadto immunoglobuliny o działaniu przeciwbakteryjnym: IgA, IgM i IgG.

Odpowiednią kondycję jamy ustnej zapewniają także mucyny. Stanowią one 20–30 proc. białek w niestymulowanej ślinie. Mucyny tworzą błonkę nabytą, czyli warstwę ochronną dla miękkich i twardych tkanek wnętrza ust. Ponadto, białka te przeciwdziałają próchnicy oraz uczestniczą w nieswoistej obronie organizmu.

Funkcjonowanie ślinianek zapewnia błonie śluzowej jamy ustnej odpowiednie nawilżenie. Ułatwia to formowanie i przełykanie pokarmu, a także zabezpiecza przed uszkodzeniami mechanicznymi podczas przeżuwania. Nawilżona błona śluzowa chroni również przed drażniącym wpływem toksyn zawartych w żywności i używkach.

Ślina jest dobrym materiałem diagnostycznym. Jest łatwo dostępna i pobierana w sposób bezinwazyjny.

Ponadto może pomóc w określaniu poziomu hormonów (np. testosteronu i progesteronu) lub niektórych leków (np. benzodiazepin). Oprócz tego może posłużyć w określaniu stopnia trzeźwości i obecności narkotyków. Warto nadmienić, że niektóre markery nowotworów (np. raka jajnika – CA 125) mają wyższą specyficzność w ślinie niż we krwi.

Ślina pełni także funkcję wydalniczą. Za jej pośrednictwem, z organizmu usuwane są takie substancje, jak np. mocznik, kwas moczowy, alkohol, morfina i metale ciężkie.

Co robić, gdy boli, swędzi lub piecze?

Kamica ślinowa to schorzenie dużych gruczołów ślinowych. Częściej pojawia się u mężczyzn. U dzieci zdarza się rzadko. Czasami występuje rodzinnie. Niektóre schorzenia, takie jak otyłość i nadciśnienie tętnicze zwiększają ryzyko powstania choroby.

Co ciekawe, objawy kamicy ślinowej mogą również wystąpić na skutek blokowania odpływu śliny przez inne ciała obce, jak np. włosie szczoteczek do zębów, źdźbła trawy, odłamki wykałaczek lub rybie ości. Znany jest przypadek, w którym z przewodu wyprowadzającego ślinianki przyusznej usunięto ptasie pióro.

Złogi w przewodzie wyprowadzającym ślinianki często wywołują charakterystyczne objawy. Na początku powstają trudności w odprowadzaniu śliny, a w miarę powiększania kamienia może dojść do całkowitego zablokowania światła przewodu.

Przewlekłe zatamowanie przewodu, przy jednoczesnym braku wystąpienia zapalenia, może spowodować, że schorzenie rozwija się bezobjawowo. W takich przypadkach pacjenci najczęściej zgłaszają się do lekarza (najczęściej laryngologa), gdy złóg stanie się wyczuwalny lub uwidacznia się przy ujściu ślinianki. Długotrwała blokada przewodu może prowadzić do utraty jego funkcji, zwłóknienia i zaniku.

Ponadto, w trakcie spożywania posiłków, kamień wywołuje bolesność nazywaną kolką ślinową. Często towarzyszy jej również przemijający obrzęk gruczołu.

Gdy kamienie mają ziarnistą powierzchnię i ostre brzegi, może dochodzić do ranienia tkanek miękkich i perforacji dna jamy ustnej.

Oprócz tego, kamica ślinowa powoduje zastój śliny oraz może wywołać ostry lub przewlekły stan zapalny, dotyczący zarówno przewodów wyprowadzających jak i miąższu gruczołów.

Rozpoznanie kamicy ślinowej odbywa się najczęściej na podstawie danych uzyskanych z wywiadu oraz przeprowadzonych badań – palpacyjnych i radiologicznych. Kamienie ślinianki podżuchwowej uwidaczniają się na pantomogramach i rentgenogramach w obrazie zgryzowym dolnym i skośno – bocznym żuchwy. W niektórych przypadkach konieczne jest wykonanie tomografii komputerowej. Z kolei dla kamieni bezcieniowych wykonuje się USG lub sialografię.

Kamicę ślinową można leczyć zachowawczo lub chirurgicznie. Leczenie zachowawcze ma największe szanse powodzenia w przypadku złogów o niewielkich rozmiarach oraz zlokalizowanych w pobliżu ujścia przewodu wyprowadzającego ślinianki.

W przypadku stanu zapalnego spowodowanego kamicą ślinową, lekarze zalecają niesteroidowe leki przeciwzapalne. Jeśli zapalenie ma charakter bakteryjny stosuje się antybiotykoterapię. Ważne jest również pobudzenie wytwarzania śliny, np. przy pomocy kwaśnych pokarmów, co może skutkować wypłukaniem mniejszych kamieni ślinowych.

Ponadto kamienie można usuwać chirurgicznie, czyli poprzez nacięcie przewodu wyprowadzającego ślinianki przy pomocy skalpela. Często stosuje się również endoskopie lub litotrypsję oraz kombinację obu tych metod.

Rozróżnia się ostre i przewlekłe zapalenie ślinianek. Zapalenie ostre najczęściej jest następstwem infekcji wirusowych i bakteryjnych. Zapalenia przewlekłe są z kolei związane z innymi schorzeniami, np. kamicą ślinianki lub progresją naczyniaków w obrębie gruczołu. Mogą być ponadto objawem chorób układowych i autoimmunologicznych (np. sarkoidozy, zespołu Sjorgena i mukowiscydozy). Najczęściej jednak, zapalenia przewlekłe, wywołane są niewydolnością przewodu wyprowadzającego i zastojem śliny (nawracające zapalenie ślinianek).

Zapalenie ślinianek dotyczy przede wszystkim gruczołów ślinowych przyusznych. Może wystąpić zarówno w przewodzie odprowadzającym, jak i w miąższu ślinianki. Zapalenie ostre występuje częściej niż przewlekłe.

Objawy zwykle utrzymują się przez kilka dni i powracają z różną częstotliwością – do kilku razy w ciągu roku. Czasami choroba ustępuje samoistnie, w okresie pokwitania. Mówi się wówczas o młodzieńczym nawracającym zapaleniu ślinianek przyusznych.

Sposób leczenia uzależniony jest od częstotliwości nawrotów i nasilenia objawów. Pomiędzy nawrotami zaleca się pobudzanie wydzielania śliny np. poprzez ssanie cytryny. Ponadto zaleca się masowanie i rozgrzewanie gruczołu, co skutkuje rozrzedzeniem wydzieliny. Z kolei podczas zaostrzenia objawów wprowadza się antybiotykoterapię. W skrajnych przypadkach (z dużą liczbą nawrotów i przy nasilonych objawach) bierze się pod uwagę sialoendoskopię uwzględniającą podanie do przewodu ślinowego preparatu sterydowego.

Nowotwory gruczołów ślinowych są stosunkowo rzadkie. Wśród wszystkich zmian dotyczących głowy i szyi stanowią one jedynie 2 – 3 proc. Guzy najczęściej pojawiają się w śliniankach przyusznych. Spośród nich, typy złośliwe, stanowią około 15 proc. W Polsce, złośliwe nowotwory ślinianek stanowią 0,2 proc. w ogólnej liczbie zmian złośliwych wśród mężczyzn oraz 0,3 proc. wśród kobiet. Szczyt zachorowań przypada na wiek od 60 do 70 lat.

Czynnikiem zwiększającym ryzyko wystąpienia złośliwego nowotworu ślinianki może być również wirus Epsteina–Barra (EBV).

Z kolei promieniowanie jonizujące może przyczyniać się zarówno do powstania guzów łagodnych jak i złośliwych. Co ciekawe, wśród osób, które przeżyły wybuch bomby atomowej w Hiroshimie lub Nagasaki, ryzyko wystąpienia złośliwych nowotworów gruczołów ślinowych było aż jedenastokrotnie wyższe niż wśród mieszkańców innych japońskich miast.

Wystąpienie raka ślinianki jest także łączone z ekspozycją na promieniowanie w trakcie leczenia innych guzów (np. szyi lub tarczycy). Oprócz tego, ryzyko powstania zmian nowotworowych może zwiększać wykonywanie zdjęć rentgenowskich zębów.

Ponadto, udowodniono, że wystąpienie raka ślinianki może być związane z rodzajem wykonywanej pracy. Dotyczy to głównie pracowników przemysłu gumowego i samochodowego oraz ekspozycji na pył cementowy.

Wędzidełko podjęzykowe – podcinać czy nie?