Markery nowotworowe: normy, rodzaje, badania i wyniki. Kiedy wykonuje się badanie markerów nowotworowych i co może ono wykazać?

Markery nowotworowe to antygeny towarzyszące nowotworom. Są substancjami, najczęściej o strukturze białek, w których synteza zachodzi na poziomie komórkowym jedynie na ściśle określonych etapach rozwoju. Komórki nowotworowe rozpoznaje się po wysokiej ilości tych białek, zdecydowanie odbiegających od normy, powstałych na skutek niekontrolowanych i nieprawidłowo przebiegających podziałów.

Ilość poszczególnych markerów nowotworowych zazwyczaj powiązana jest z całkowitą masą guza. Maleje ona na skutek zabiegów chirurgicznych, cytoredukcyjnych oraz chemioterapii. Wzrasta w momencie postępu choroby, ponieważ wówczas komórki nowotworowe gwałtownie się namnażają.

Wśród antygenów towarzyszących nowotworom wyróżnia się:

• CEA (ang. carcinoembrionic antygen) – antygeny płodowo-zarodkowe, karcyno-embrionalne. Wysoki poziom CEA jest obserwowany u osób z nowotworami jelita grubego, płuc oraz trzustki, nie dowiedziono dotychczas jego istotnej funkcji fizjologicznej u osób dorosłych. Normy u osób zdrowych, dorosłych i niepalących wynoszą do 5,0 ng/ml, natomiast u palaczy poziom CEA nie powinien przekraczać 10 ng/ml. Podwyższenie stężenia tego markera odnotowuje się również przy zapaleniu oraz marskości wątroby, przewlekłym zapaleniu trzustki, chorobie wrzodowej żołądka i dwunastnicy czy idiopatycznym zapaleniu jelit.
• AFP (ang. alfa-fetoproteina) – podwyższony poziom antygenu może oznaczać schorzenia wątroby. AFP wytwarzana jest w wątrobie, przewodzie pokarmowym i woreczku żółciowym płodu, jej największe stężenie przypada na 32-36 tydzień ciąży.
• HCG – ludzka gonadotropina kosmówkowa, która wytwarzana jest zazwyczaj, gdy mamy do czynienia z rakiem jąder, u osób zdrowych stężenie antygenu powinno wynosić 5 jm/l. Wzrost stężenia HCG obserwowany jest podczas ciąży oraz przy chorobach nowotworowych nienasieniakowatych.
• Beta HCG – antygeny łożyskowe.
• CYFRA 21-1 – (cytokeratyna 19) markery będące wyrazem procesów degradacji i obumierania komórek. Antygen jest obecny w osoczu osób chorych na niedrobnokomórkowego raka płuca oraz w przypadku innych nowotworów płaskonabłonkowych.
• Fosfataza alkaiczna – marker jest stosowany przy diagnozie nowotworów wątroby i dróg żółciowych.
• LDH – dehydrogenaza mleczanowa, antygen będący elementem rakotwórczym przy nowotworach wątroby, narządów płciowych, białaczce oraz chłoniakach.
• Immunoglobuliny – antygeny służące diagnostyce i monitorowaniu guzów limfatycznych oraz chorób wątroby i śledziony.
• CA 124 – antygen nowotworowy, który oznaczany jest w surowicy, wykorzystuje się go do oceny skuteczności leczenia i wykrywania raka jajnika i raka płuc.
• PSA – (ang. prostate-specific antigen) swoisty antygen sterczowy (antygen gruczołu krokowego), będący markerem przerostu prostaty, syntezowany jest głównie w komórkach nabłonkowych kanalików gruczołu krokowego i wydzielanego przez nie płynu nasiennego. U zdrowych, dorosłych mężczyzn stężenie PSA powinno mieścić się w granicach 4 ng/ml.
• GIGA (CA 19-9) – antygen nowotworu przewodu pokarmowego stanowiący znacznik raka trzustki, raka dróg wątrobowo-żółciowych, raka jelita grubego oraz odbytnicy.
• TIBC – marker umożliwia określenie zdolności transportu żelaza we krwi.
• Ferrytyna – białko, którego zadaniem jest gromadzenie żelaza, badanie biochemiczne pozwala na określenie poziomu żelaza w organizmie pacjenta.
• CRP – białka ostrej fazy, pozostające w fazie badań.
• CA 1-9 – stężenie antygenu wzrasta w przypadku nowotworów przewodu pokarmowego oraz w chorobach zapalnych przewodu pokarmowego, prawidłowe stężenie CA 1-9 mieści się w granicach 0-37 j./ml, przy nowotworach poziomy antygenu liczone są w tysiącach.

Badanie markerów nowotworowych w badaniach klinicznych ma wiele ograniczeń, ponieważ antygeny nie występują u każdego chorego w konkretnych ilościach i rodzajach. Nie cechują się także tzw. swoistością diagnostyczną, co oznacza, iż nie istnieją białka występujące jedynie u osób chorych oraz takie, których wysokie stężenie w danym organie wewnętrznym jednoznacznie wskazywałoby na umiejscowienie zmian nowotworowych.

Podczas stawiania rozpoznania w praktyce klinicznej markery nowotworowe pełnią jedynie funkcję pomocniczą, co jednak nie umniejsza ich roli przy:

• monitorowaniu przebiegu choroby,
• ocenie efektywności leczenia onkologicznego,
• długofalowej okresowej kontroli po zakończeniu terapii (co ma na celu wczesne wykrycie ewentualnych wznowień nowotworu).

Często w okresie obserwacji narastająca ilość markerów nowotworowych następuje szybciej niż pojawienie się objawów klinicznych wznowy choroby lub cech przerzutów odległych, które mogą być jeszcze niezauważalne podczas badania radiologicznego.

Dynamika wzrostu ilości markerów pozwala na ocenienie prawdopodobieństwa wznowy miejscowej lub rozsiew ogólnoustrojowy z zajęciem narządów odległych.

Markery nowotworowe można oznaczać za wykorzystaniem surowicy krwi, ale również w innych płynach biologicznych m.in.:

• w żółci,
• w ślinie,
• w płynach wysiękowych z jamy opłucnej i otrzewnej,
• w płynie mózgowo-rdzeniowym,
• w zawartości przestrzeni płynowych.

Wyniki badania powinny być interpretowane wyłącznie przez lekarza, ponieważ markery są niezwykle trudne w prawidłowym rozpoznaniu, a podwyższenie ich poziomu nie zawsze jest związane z występowaniem w organizmie nowotworów.

Należy mieć na uwadze, że badanie służy jedynie celom pomocniczym i w żadnym wypadku nie może stanowić o jednoznacznej diagnozie.

Badanie markerów stanowi ważny element rozpoznawania choroby nowotworowej, ale dopiero cały obraz kliniczny pozwala na postawienie diagnozy. Na obraz kliniczny składają się:

• badanie podmiotowe, podczas którego przeprowadzony zostaje wywiad z pacjentem, opiewający o tematy zdrowia i zachorowań w rodzinie na choroby przewlekłe pozwalający na zbudowanie obrazu genetycznego;
• badanie przedmiotowe, gdzie pacjent poddawany jest oględzinom, opukiwaniu, obmacywaniu i osłuchiwaniu;
• badania dodatkowe, do których należą badania radiologiczne (USG, RTG) oraz badania laboratoryjne (w tym markerowe).

Narastanie poziomu markera nowotworowego w czasie kilkukrotnego badania w pewnych odstępach czasu przemawia za pozytywnym rozpoznaniem choroby nowotworowej.

Badanie na markery nowotworowe należy wykonać zawsze, gdy pojawia się podejrzenie choroby lub silny strach przed zachorowaniem. Dodatkowym wskazaniem dla wykonania badania tego typu jest występowanie powtarzających się dolegliwości trudnych do wytłumaczenia dla pacjenta. Osoby, w których rodzinach wystąpiły choroby nowotworowe, powinny badać się regularnie, ponieważ są w grupie ryzyka osób narażonych na zachorowanie na choroby nowotworowe o podłożu genetycznym.

Pacjenci chorzy, w trakcie leczenia onkologicznego, wykonują cykliczne badania w celu ustalenia przebiegu choroby i skuteczności leczenia. Również po zakończonej terapii choroby nowotworowej warto wykonywać badania, żeby monitorować stabilność wyników leczenia i szybko reagować na ewentualnie pojawiające się zmiany chorobowe.

Podwyższony poziom antygenów, białek, enzymów czy hormonów, które potocznie są nazywane markerami nowotworowymi nie zawsze oznacza, że pacjent jest chory na nowotwór.

Ich oznaczenie można w łatwy sposób zaburzyć, dlatego bardzo istotne jest odpowiednie przygotowanie do badania:

• pacjent powinien być w pełni zdrowy (nawet niewielkie przeziębienie może zakłócić wyniki badania);
• trzy dni przed badaniem nie zaleca się spożywania kawy, herbaty oraz alkoholu;
• bezpośrednio przed badaniem nie jest zalecany stres i nadmierny wysiłek fizyczny;
• przy badaniu markerów związanych z nowotworami okolic intymnych, pacjent powinien na dwa dni przed badaniem powstrzymać się od współżycia oraz długotrwałego przebywania w pozycji siedzącej.

Przy badaniu markerów nowotworowych w moczu pacjent powinien zastosować się do kilku dodatkowych zasad:

• dzień przed oddaniem moczu zaleca się nie jeść potraw zawierających dużo białka oraz potraw bogatych w barwniki;
• najlepszą próbkę będzie stanowił mocz poranny, oddany tuż po przebudzeniu, który znajdował się w pęcherzu odpowiednio długo (gdy jest to niemożliwe zaleca się, aby od ostatniego oddania moczu upłynęły co najmniej cztery godziny);
• próbki należy pobierać jedynie do plastikowych, specjalnie przeznaczonych do tego celu pojemników, które można nabyć w aptekach lub laboratoriach;
• pobierana próbka powinna pochodzić z tak zwanego strumienia środkowego;
• czas na dostarczenie moczu do laboratorium to maksymalnie dwie godziny od momentu jego pobrania (gdy próbka przechowywana jest w lodówce czas ten wydłuża się do czterech godzin).

W momencie niezastosowania się do jakiegokolwiek z tych wskazań, konieczne jest poinformowanie o tym pracownika laboratorium.

Komórki nowotworowe posiadają zdolność do produkcji markerów nowotworowych, ale nie zawsze uwalniają je do krążenia, stąd tak ważne przy wykrywaniu nowotworów jest stosowanie również innych, uzupełniających metod diagnostycznych. U osób chorych na raka stężenie markerów często pozostaje w normie. Przy rozsianej chorobie nowotworowej podwyższeniu ulega stężenie wielu markerów nowotworowych, także tych, które nie są charakterystyczne dla badanej lokalizacji. Wyniki wykonywane podczas radioterapii oraz chemioterapii są często zakłamane, ponieważ na skutek rozpadu guza antygeny są wydzielane do krwioobiegu, co powoduje ich przejściowy wzrost stężenia.

Analiza wyników badań opiera się na metodzie porównawczej stężenia obecności markerów nowotworowych w kilku próbach. Dopiero wówczas możliwe jest określenie wielkości ich wzrostu lub spadku w czasie.

Wzrost ilości markerów nowotworowych w badanych próbach często występuje przed pojawianiem się objawów klinicznych choroby nowotworowej. Z kolei po zakończeniu leczenia chorób nowotworowych wzrost stężenia markerów, który cały czas znajduje się w normie, może mimo wszystko świadczyć o wznowie procesu nowotworowego.

Badania markerów nowotworowych wykonywane z krwi pacjenta są przeprowadzane najszybciej, więc pacjent najczęściej może odebrać wynik już następnego dnia roboczego po przekazaniu próbki do badań.

Ceny badania wykonywanego prywatnie są uzależnione od laboratorium, które je wykonuje i z reguły mieszczą się w przedziałach:

• CA 125 – marker raka jajnika: ok. 40-50 zł;
• CA 15.3 – marker raka jajnika, sutka, płuc: ok. 40-50 zł;
• CA 19.9 – marker nowotworów przewodu pokarmowego: ok. 40-50 zł;
• CA 72.4 – marker nowotworów jajnika, żołądka: ok. 50-60 zł;
• CEA – antygen karcynoembrionalny: ok. 40-50 zł;
• PSA – marker raka prostaty: ok. 40-50 zł;
• CA 50 – marker nowotworów przełyku: ok. 60-70 zł.

Czy istnieje dieta antynowotworowa i czy "raka można zagłodzić"?