Marker nowotworowy CEA: normy i interpretacja wyników. Kiedy wykonać badanie antygenu CEA i jak się do niego przygotować?

Markery nowotworowe, zwane również znacznikami nowotworowymi, są substancjami o charakterze antygenów (a więc wywołującymi reakcję obronną organizmu) związanymi z powierzchnią komórki, białkami komórkowymi, enzymami, lipidami lub hormonami. Ich podwyższony poziom sugeruje chorobę, najczęściej nowotworową, choć nie zawsze. Oznaczenia markerów nowotworowych można wykonać na komórkach pierwotnej masy guza, komórkach pochodzących z przerzutu oraz w próbkach z płynów ustrojowych (surowicy krwi, wysięków) lub moczu.

Większość znaczników nowotworowych nie posiada pełnej swoistości w stosunku do guzów o konkretnym umiejscowieniu, co w praktyce oznacza, że na podstawie wyników badań najczęściej stosowanych, czyli badań diagnostycznych z surowicy krwi nie można określić umiejscowienia nowotworu w organizmie. Dlatego analiza markerów, również markera CEA, nie jest traktowana jako badanie podstawowe, lecz służy uzupełnieniu rutynowych technik diagnozowania nowotworów, np. badań obrazowych oraz stosowana jest w monitorowaniu stanu pacjentów poddanych leczeniu raka.

Antygen rakowo-płodowy (antygen karcynoembrionalny, ang. carcino-embryonic antygen) to glikoproteina, czyli białko o określonej budowie, które zarówno u roślin, jak i zwierząt stanowi składnik cieczy ustrojowych i białek błonowych. Antygen CEA występuje fizjologicznie u płodów ludzkich, jednak jego synteza zostaje zahamowana niemal całkowicie natychmiast po urodzeniu (przez całe życie niewielkie ilości tej glikoproteiny wytwarzają jelita, trzustka oraz wątroba). W przypadku pojawienia się nowotworu, dochodzi często do uaktywnienia genów odpowiedzialnych za syntezę antygenu CEA, co widoczne jest w podwyższonym stężeniu CEA we krwi. Przekraczający normę poziom CEA nie zawsze świadczy o chorobie nowotworowej, ale zawsze o patologii.

W praktyce klinicznej badanie CEA stosowane jest głównie w wykrywaniu wznowy raka jelita grubego oraz odbytu po leczeniu chirurgicznym, a także w profilaktyce raka piersi, choć skuteczność markerów nowotworowych w badaniach skriningowych (przesiewowych) w ogólności kwestionowana jest przez samo środowisko lekarskie ze względu na nieswoistość wyników. CEA jest uznawany również za uniwersalny wyznacznik wystąpienia przerzutów, niezależnie od narządu, którego dotyczy choroba nowotworowa. Wskazania do przeprowadzenia badania CEA są następujące:

• podejrzenie wystąpienia choroby nowotworowej, zwłaszcza wątroby, trzustki, jelita grubego, odbytu, żołądka, dróg żółciowych, piersi, tarczycy oraz płuc;
• monitorowanie leczenia – ocena skuteczności zastosowanej terapii przeciwnowotworowej, (zmniejszenie stężenia CEA uznaje się za oznakę dobrej reakcji organizmu na leczenie);
• podejrzenie wystąpienia wznowy choroby nowotworowej lub przerzutów odległych.

Badanie CEA z krwi nie powinno być stosowane jako test przesiewowy w wykryciu nowotworów złośliwych z uwagi na jego niewielką specyficzność diagnostyczną, a jedynie jako uzupełnienie innych technik diagnozowania. Antygen CEA jest natomiast nieocenionym wskaźnikiem w terapii nowotworu. Po leczeniu chirurgicznym, które kończy się usunięciem guza, pacjent kierowany jest na wizyty kontrolne do lekarza onkologa. Przed każdą konsultacją wykonywane jest oznaczenie markerów. Jeśli poziom CEA jest podwyższony, wiadomo wówczas, że najprawdopodobniej proces nowotworowy toczy się nadal i mogło dojść do przerzutów. Jeśli natomiast utrzymuje się na stałym poziomie lub spada, rozwój choroby został zatrzymany. Po radykalnym zabiegu operacyjnym oczekuje się normalizacji poziomu CEA z surowicy w ciągu 4 miesięcy.

Dzięki badaniu CEA możliwe jest więc określenie skuteczności przeprowadzanej terapii, stwierdzenie, że doszło lub nie do nawrotu raka, a nawet oszacowanie, jakie jest prawdopodobieństwo na ponowne wystąpienie zmian nowotworowych. Podniesione stężenie antygenu przed operacją wskazuje na ryzyko przerzutów do wątroby lub nawrotów choroby. W przypadku raka jelita grubego (okrężnicy) wysokie stężenie antygenu CEA stanowi złe rokowanie, natomiast nie ma znaczenia w przypadku raka odbytnicy. Warto nadmienić, że wzrost stężenia CEA po zabiegu operacyjnym nie zawsze spowodowany jest nawrotem choroby nowotworowej – CEA jest podwyższone również w stanach zapalnych wątroby i jelit, dlatego ostateczna ocena wyniku badania należy zawsze do lekarza prowadzącego.

Oznaczenie markerów nowotworowych CEA z krwi można wykonać w każdym laboratorium diagnostycznym, przy czym nie istnieją żadne przeciwwskazania do przeprowadzenia tego badania. Materiałem biologicznym przy oznaczaniu markera CEA z krwi jest surowica krwi. Krew żylną pobiera się do probówki, a tę umieszcza w wodzie z lodem i w takim stanie dostarcza do laboratorium. Dopuszczalne jest również oddzielenie surowicy z krwi i dostarczenie jej do laboratorium w stanie zamrożonym. Niekiedy dokonuje się badania na podstawie próbek innych płynów ustrojowych, np. z wysięków, albo płynu mózgowo-rdzeniowego. Takich zabiegów nie wykonuje się jednak w laboratoriach diagnostycznych, a pobranie materiału w tym ostatnim przypadku jest obarczone dużym ryzykiem dla zdrowia pacjenta i dokonuje się go w warunkach szpitalnych.

Jak przygotować się do badania? Pacjent do oznaczenia markera CEA z krwi nie musi być specjalnie przygotowany. Badanie może być przeprowadzone nawet po spożyciu przez pacjenta posiłku, choć zaleca się, aby wykonane zostało na czczo.

Oznaczenie markera nowotworowego CEA z krwi ogranicza się do pobrania próbki krwi żylnej łokciowej, analogicznie jak w innych tego rodzaju badaniach diagnostycznych. Personel medyczny zakłada powyżej łokcia opaskę uciskową, dezynfekuje miejsce wkłucia a pacjent przez kilkukrotne zaciśnięcie i rozluźnienie pięści uwydatnia żyłę, co ułatwia wkłucie. Po pobraniu krwi do próbówki miejsce wkłucia jest zabezpieczane niewielkim opatrunkiem a pacjent poproszony jest o uciśnięcie opatrunku w celu zatamowania ewentualnego krwawienia i zapobieżeniu powstania krwiaka. Badanie trwa kilka minut, podobnie jak późniejsze zatamowanie krwawienia.

Powikłania po badaniu są rzadko spotykane i nie odbiegają od powikłań typowych dla pobrań krwi żylnej z innych powodów niż określenie stężenia CEA. W miejscu wkłucia może pojawić się krwiak, rzadziej nabrzmienie żyły bezpośrednio po pobraniu z niej krwi, co związane jest ze stanem zapalnym żył. W takim przypadku zaleca się przykładanie ciepłych okładów przez kilka dni po badaniu, co złagodzi przykre objawy. Osoby z zaburzeniem krzepnięcia krwi lub przyjmujące leki przeciwzakrzepowe (w tym kwas acetylosalicylowy), mogą odnotować zwiększone krwawienie po pobraniu krwi. W związku z wystąpieniem ewentualnych nieprawidłowości, pacjent zawsze powinien poinformować personel medyczny o wszystkich przyjmowanych lekach, problemach z krzepliwością krwi, w szczególności o skazie krwotocznej i paleniu papierosów.

W przypadku badania CEA wynik w normie nie musi wcale oznaczać nieobecności choroby, z kolei przekroczenie poziomu uznawanego za normę – niekoniecznie świadczy o nowotworze.
CEA – norma
Co do zasady, stężenie antygenu CEA nie powinno być wykrywane we krwi. Dopuszczalna norma antygenu karcynoembrionalnego w surowicy zdrowego, niepalącego człowieka to maksymalnie 3,0 ng/ml, a u osób palących – 5,0 ng/ml. Ponieważ jednak wynik badania antygenu rakowo-płodowego zależy od metody oznaczania, należy zawsze skonsultować go indywidualnie z lekarzem.
CEA – wartości nieprawidłowe
Wartości przekraczające dopuszczalne normy świadczą o stanie chorobowym, jednak nie zawsze musi to być choroba nowotworowa. Przyjmuje się, że stężenie nieprzekraczające wartości 10ng/ml może z dużym prawdopodobieństwem świadczyć o zmianach nienowotworowych, zwłaszcza związanych z chorobami układu pokarmowego, ale również ze zwyrodnieniami gruczołów piersiowych, zmianami zapalnymi i włóknisto-torbielowatymi oraz chorobami płuc i niewydolnością nerek.

Stężenie CEA o wartościach z przedziału 10-20 ng/ml utożsamiane jest z chorobą nowotworową i stanowi względnie pewną przesłankę do stwierdzenia złośliwych zmian nowotworowych o różnorodnej lokalizacji pierwotnej.

Stężenie CEA wykazuje wyraźną tendencję wzrostową wraz ze stopniem zaawansowania choroby nowotworowej, dlatego nieprawidłowe wartości, które zwykle w przypadku raka osiągają poziom około 20 ng/ml mogą być wyższe zarówno przed zdiagnozowaniem choroby, jak i w trakcie leczenia czy badania kontrolnego. Na podstawie badań statystycznych stwierdza się, że stężenie antygenu rakowo-płodowego w zakresie ponadnormatywnym od 5 do 10 ng/ml, wskazuje na choroby niezwiązane ze zmianami nowotworowymi takie jak:

• zapalenie wątroby,
• marskość wątroby,
• żółtaczka mechaniczna,
• zapalenie trzustki,
• niewydolność nerek,
• stany zapalne jelit, np. choroba Leśniowskiego-Crohna czy wrzodziejące zapalenie jelita grubego,
• choroba wrzodowa,
• przewlekłe choroby płuc, np. POChP (przewlekła obturacyjna choroba płuc),
• zwyrodnienia gruczołów piersiowych,
• ciąża.

Z kolei stężenie antygenu rakowo-płodowego znacznie powyżej dopuszczalnej normy, czyli w granicach 10 - 20 ng/ml jest cechą charakterystyczną dla chorób nowotworowych. Wysoki poziom markera CEA związany jest z chorobami takimi jak:

• nowotwór jelita grubego,
• nowotwór odbytu,
• nowotwór trzustki,
• nowotwór wątroby i dróg żółciowych,
• nowotwór żołądka,
• nowotwór gruczołu piersiowego,
• nowotwór płuc i oskrzeli,
• nowotwór tarczycy.

Wzrost stężenia CEA nie zawsze musi towarzyszyć chorobie nowotworowej, jest jednak obserwowany w przypadku: 70 proc. nowotworów jelita grubego, ponad 65 proc. przypadków niedrobnokomórkowego raka płuc, 55 proc. nowotworów trzustki, 50 proc. nowotworów żołądka, 45 proc. nowotworów płuc, 40 proc. nowotworów szyjki macicy, 40 proc. nowotworów piersi i 25 proc. nowotworów jajników.

RAK. FAKTY I MITY. Profesor Jacek Jassem o leczeniu nowotworów