Rak jajnika – objawy, przyczyny, diagnostyka, leczenie i rokowania. Czy rakowi jajnika można zapobiegać?

Każda kobieta posiada parzyste jajniki umieszczone w jamie otrzewnowej w miednicy mniejszej. Leżą one w bezpośrednim sąsiedztwie jelit i nie są oddzielone żadną barierą od żołądka, śledziony oraz wątroby. Są natomiast połączone z macicą za pomocą jajowodu, ponieważ stanowią ważny element układu rozrodczego. Do ich funkcji należy wytwarzanie komórek jajowych zdolnych do zapłodnienia oraz synteza hormonów płciowych m.in. estrogenów.

Rak jajnika jest często diagnozowanym nowotworem ginekologicznym wśród kobiet. Ma postać patologicznej zmiany o charakterze guza, która może rozwinąć się z każdego typu komórek budujących ten narząd. Wyróżnia się dwa typy raka jajnika, które różnią się przyczynami rozwoju, wzrostem i rokowaniem.

1. Typ I raka jajnika wywodzi się z komórek endometrium lub śluzówki. Ma postać wyraźnego guza o charakterze łagodnym lub o ograniczonej złośliwości, co oznacza, że nie daje przerzutów. Rokuje lepiej niż typ drugi, lecz jest diagnozowany rzadziej.
2. Typ II raka jajnika (rak gruczołowy) wywodzi się z komórek surowiczych i od samego początku rozwija się w nowotwór złośliwy. Szybko rozprzestrzenia się po jamie otrzewnowej, dając przerzuty do żołądka, jelit, wątroby lub śledziony. Wykrywany jest częściej i w zaawansowanym stadium, dlatego rokuje gorzej niż typ I.

Rak jajnika to choroba podstępna i wyniszczająca, dlatego potocznie nazywana jest „cichym zabójcą” wśród kobiet. W początkowych etapach rozwoju rak jajnika nie daje żadnych charakterystycznych symptomów. Komórki nowotworowe stopniowo i w ukryciu rozwijają się w narządzie. Mogą też się odrywać i transportować wraz z płynami ustrojowymi, dając przerzuty w wątrobie, żołądku, jelitach lub śledzionie. Dopiero wtedy, gdy choroba staje się zaawansowana, ujawniają się wczesne objawy raka jajnika, które niestety stosunkowo łatwo pomylić z dolegliwościami trawiennymi. Pojawiają się:

• nietypowe wzdęcia,
• biegunki,
• bóle w dolnej części brzucha niezależnie od fazy cyklu menstruacyjnego,
• odbijanie,
• uczucie pełności w podbrzuszu,
• powiększenie obwodu brzucha (tzw. wodobrzusze).
• rzadziej: nietypowe krwawienia z dróg rodnych i uczucie ucisku w miednicy.

Wodobrzusze nowotworowe jest jednym z najbardziej charakterystycznych objawów raka jajnika w zaawansowanym stadium rozwoju.

Rak jajnika to choroba, którą w 80 procent przypadkach diagnozuje się wśród kobiet po 50 roku życia. Jednocześnie ponad 50 procent zachorowań dotyczy pań między 50. a 69. rokiem życia, a jedynie 15 procent kobiet przed menopauzą. Bardzo sporadycznie zdarzają się przypadki choroby wśród młodych dziewcząt.

Rakiem jajnika zagrożone są szczególnie kobiety z genetycznie uwarunkowanym ryzykiem do tego nowotworu, a więc z mutacją genów BRCA 1 i BRCA 2. Specjaliści oszacowali, że ten nieprawidłowy gen ma 1 na 300 Polek. Jego obecność zwiększa ryzyko rozwoju raka jajnika o ok. 40 procent, oraz raka piersi aż o 70 procent!

W Polsce 15-24 procent przypadków raka jajnika ma podłoże genetyczne.

Na raka jajnika częściej chorują kobiety, które:

• zmagają się z nadmierną masą ciała,
• stosują dietę ubogą w błonnik pokarmowy, witaminy i składniki mineralne,
• nigdy nie rodziły,
• późno przechodzą menopauzę,
• są niepłodne i starały się o ciążę metodą in vitro,
• chorują na endometriozę (gruczolistość),
• miewały częste stany zapalne w obrębie miednicy mniejszej.

Po zaobserwowaniu nietypowych objawów mogących wskazywać na raka jajnika należy jak najszybciej udać się na wizytę u ginekologa. Zgodnie z obecnym stanem, najlepszym sposobem diagnostycznym wydaje się badanie USG dopochwowe, które umożliwia wykrycie ewentualnych nietypowych zmian w obrębie jajników. Ta metoda ma jednak wiele wad, gdyż nie wszystkie uwidocznione zmiany świadczą o chorobie nowotworowej. Między innymi badanie może ujawnić niewymagające leczenia torbiele, które niedoświadczony specjalista może pomylić z guzem nowotworowym.

Jeżeli istnieje podejrzenie, że wykryta torbiel na jajniku może być zmianą nowotworową, lekarz powinien zlecić wykonanie dodatkowych badań obrazowych. Należą do nich USG całej jamy brzusznej i/lub tomografia komputerowa. Oba badania są ukierunkowane na poszukiwania ewentualnych przerzutów do wątroby, żołądka, jelit lub śledziony, a więc narządów sąsiadujących z jajnikami.

W celu zwiększenia wartości diagnostycznej wcześniejszych badań ginekolog powinien równocześnie ocenić we krwi poziom dwóch markerów nowotworowych: CA 125 i HE4. Niestety również w tym przypadku wyniki mogą niewiele powiedzieć o stanie zdrowia pacjentki. Często na wczesnych stadiach rozwoju raka jajnika markery CA 125 i HE4 pozostają w granicach wartości prawidłowych. Jednocześnie ich nieprawidłowe poziomy we krwi nie od razu świadczą o chorobie nowotworowej.

By nie doszło do błędów kosztujących wiele nerwów, czasu i zdrowia, wyniki badania USG dopochwowego i całej jamy brzusznej oraz poziomu markerów CA 125 i HE4 należy skonsultować ze specjalistą doświadczonym w diagnostyce i leczeniu raka jajnika.

Rozpoznanie raka jajnika to ogromny szok dla pacjentki. Ważne, aby przez cały proces leczenia kobieta miała przy sobie bliską osobę, która w chwilach słabości wesprze na duchu i pomoże poradzić sobie z obecną sytuacją. Od momentu postawienia diagnozy, pacjentka powinna znaleźć się pod opieką lekarza onkologa-ginekologa lub onkologa klinicznego.

Pierwszym etapem leczenia jest zabieg chirurgiczny (laparotomia), którego celem jest usunięcie zajętego procesem nowotworowym jajnika. Resekcji podlega także drugi jajnik, macica oraz węzły chłonne i wszystkie inne ogniska chorobowe. Operacja jest z reguły skomplikowana, kosztowna i długa, dlatego powinna być przeprowadzona w specjalistycznym ośrodku leczniczym.

Po zabiegu operacyjnym większość, bo aż 90 procent, kobiet przechodzi chemioterapię, w której podstawą są pochodne platyny i taksoidu. Polega ona na podawaniu dożylnym lub bezpośrednio do jamy brzusznej, wlewów z leków zabijających komórki nowotworowe. Najczęściej stosowanym schematem jest 6 cykli chemioterapii w 3–4 tygodniowych odstępach. Do skutków ubocznych chemioterapii należą m.in.:

• wypadanie włosów,
• zmęczenie,
• brak apetytu,
• biegunki,
• owrzodzenia w jamie ustnej,
• niedokrwistość,
• oraz osłabiona odporność organizmu na infekcje.

U większości kobiet chemioterapia pozwala na całkowite lub częściowe zahamowanie postępu choroby. Niestety, po pierwszej serii leczenia, u aż 70 procent chorych dochodzi do nawrotu choroby. Jeżeli odstęp między ostatnią dawką chemioterapii a wznową choroby był odpowiednio długi, może zostać ona zlecona ponownie.

Jeżeli organizm reaguje na ponowne leczenie, stosuje się tzw. terapię podtrzymującą, która daje dużą szansę na spowolnienie postępów choroby. Obecnie w tym celu stosowane są nowoczesne środki farmakologiczne, których przykładem jest molekularny inhibitor PARP. W badaniach klinicznych wykazano czterokrotne wydłużenie czasu przeżycia wolnego od progresji choroby w grupie chorych kobiet w porównaniu do placebo. Niestety leczenie inhibitorem PARP jest refundowane wyłącznie dla pacjentek z mutacją BRCA 1 i BRCA 2, choć leczenie jest również skuteczne w przypadku kobiet bez mutacji. W wielu krajach lek jest refundowany dla wszystkich.

Duże znaczenie w leczeniu raka jajnika, a także innych chorób nowotworowych, jest dążenie do utrzymania, a nawet zwiększenia masy ciała. Odpowiednie odżywienie zapewnia energię do walki z chorobą oraz wyniszczającym działaniem chemioterapii. Mimo braku apetytu, należy starać się jadać jak najwięcej, by wzmocnić organizm. Sprawdzą się wysokokaloryczne i odżywcze pokarmy, takie jak orzechy w ramach przekąski, jogurty proteinowe, koktajle, kanapki z dodatkami, owsianki, zbożowe ciasteczka oraz zastępniki posiłków.

Rak jajnika to szósty, co do częstości występowania nowotwór wśród Polek. Jednocześnie stanowi ok. 5 procent wszystkich zachorowań w Polsce, co oznacza, że każdego roku diagnozowany jest u 3600 Polek. Wczesne wykrycie nowotworu jajnika daje największe szanse na nawet całkowite wyleczenie. W przypadku zdiagnozowania raka w I lub II stadium, co ma miejsce jedynie w 20-30 procent przypadków, pięć lat od postawienia diagnozy przeżywa aż 90 proc. kobiet! Niestety w aż 75 proc. przypadków choroba wykrywana jest dopiero w III lub IV stadium rozwoju, czego skutkiem jest zmniejszenie czasu pięcioletniego przeżycia do zaledwie 30-50 procent.

Zgodnie z obecnym stanem wiedzy nie udowodniono skuteczności żadnych badań profilaktycznych w kierunku wykrycia raka jajnika. Wiadomo, że rozwoju tej choroby duże znaczenie ma obciążenie genetyczne, dlatego kobiety, u których w rodzinie występował nowotwór jajnika lub rak piersi, powinny wykonać testy genetyczne oceniające obecność mutacji w genach BRCA1 i BRCA2.

Jeżeli w badaniu wykryto uszkodzenie materiału DNA, lekarz powinien zaproponować kilka rozwiązań chroniących przed zachowaniem na nowotwór. Należą do nich prewencyjne usunięcie jajników i macicy, a także piersi (mastektomia), a więc zabiegi radykalne, ingerujące w kobiecość i uniemożliwiające zajście w ciążę. Ich wykonanie zalecane jest po zrealizowaniu planów macierzyńskich lub po menopauzie. W Polsce są one refundowane dla kobiet z potwierdzonymi mutacjami.

Specjaliści wyodrębnili także pewne czynniki ochronne, których działanie polega m.in. na hamowaniu owulacji. Należą do nich duża liczba ciąż, karmienie piersią, wczesna menopauza (między 45-49 rokiem życia) zabieg podwiązania jajowodów. Ryzyko zachorowania na raka jajnika zmniejsza stosowanie się do zasad zdrowej diety, jedzenie warzyw i owoców, brak nałogu nikotynowego, a także prawidłowa masa ciała.

Źródła:
Polskie Towarzystwo Ginekologii Onkologicznej
Onkologia