Kamica nerkowa: mechanizm powstawania kamieni nerkowych, przyczyny i sposoby leczenia

Kamienie w nerkach powstają w procesie nukleacji (formowania się jądra) w związku z obecnością w moczu określonych składników w nadmiarowych ilościach. Najczęściej są to szczawiany i fosforany wapnia, a także:

• Kwas moczowy.
• Moczan amonu.
• Moczan sodu.
• Apatyt węglanowy.
• Fosforan magnezowo-amonowy.
• Fosforany magnezu.
• Krzemiany.
• Ksantyna.
• Cystyna.
• Dihydroksyadenina.

Dochodzi do przesycenia moczu powyżej wymienionymi substancjami, co stwarza warunki do tworzenia się złogów. Sprzyja temu również zwiększone względem normy pH moczu, a także niedobór stężenia inhibitorów krystalizacji. Kamień nerkowy może wytworzyć się nie tylko na nerkach, lecz także w takich lokalizacjach jak pęcherz moczowy czy moczowody. Istnieje możliwość, że złogi jednocześnie pojawią się w kilku miejscach. Ze względów diagnostycznych zastosowanie znajduje podział na kamicę nerkową oraz moczowodową.

Charakterystyczna kolka nerkowa jest najbardziej typowym objawem u pacjentów, u których rozwinęła się kamica nerkowa. Objawy kliniczne u większości osób jednak w ogóle się nie pojawiają. Kamienie na nerkach zostają wówczas zwykle wykryte dopiero podczas badań diagnostycznych, takich jak urografia, prześwietlenie RTG jamy brzusznej, ultrasonografia jamy brzusznej (USG) czy tomografia komputerowa.

Badania obrazowe umożliwiają określenie wielkości złogów w nerkach, ich lokalizacji, struktury, a także stopnia zablokowania ujścia moczu. Poza tym pozwalają ocenić budowę oraz funkcję nerek, co odgrywa niebagatelną rolę w planowaniu leczenia. Uzasadnienie ma również przeprowadzenie badań laboratoryjnych krwi oraz analizy biochemicznej w kierunku określenia zawartości kreatyniny, elektrolitów oraz mocznika. Przeprowadza się także posiew moczu oraz badania pozwalające oznaczyć stężenie w moczu szczawianów, fosforanów oraz kwasu moczowego.

Pacjenci z kamicą nerkową mogą odczuwać niecharakterystyczne objawy, których nasilenie jest uzależnione zwłaszcza od umiejscowienia oraz wielkości kamieni nerkowych. Może się zdarzyć taka sytuacja, że nawet dużych rozmiarów złogi nie przyczynią się do powstawania bólu. Dzieje się tak pod warunkiem, że nie został zakłócony prawidłowy odpływ moczu. Dolegliwości powstają natomiast w przypadku, gdy do moczowodu przedostaną się kamienie w nerkach. Objawy kamicy moczowodowej mogą wynikać nie tylko z zablokowania naturalnych dróg moczowych, lecz także z drobnych urazów moczowodu, spowodowanych przez złogi. Chorzy odczuwają silne dolegliwości bólowe, kiedy nastąpi u nich atak kolki nerkowej. Towarzyszą im takie objawy jak:

• Uporczywy ból w okolicy lędźwiowej.
• Promieniowanie bólu do podbrzusza, rejonów dołu biodrowego, jąder lub warg sromowych.
• Częstomocz.
• Naglące parcia na mocz.
• Wymioty.
• Wzdęcia.
• Nudności.
• Brak apetytu.
• Odwodnienie organizmu.
• Pieczenie podczas oddawania moczu.
• Obecność krwi w moczu.
• Wzrost natężenia bólu w przypadku wstrząsania okolicy lędźwiowej (objawy Goldflama).
• Bezmocz (bardzo rzadko, zwłaszcza u pacjentów z jedną czynną nerką).
• Uczucie rozbicia.
• Wzrost temperatury ciała.
• Osłabienie.
• Zakażenie dróg moczowych, będące powikłaniem kamicy nerkowej.

Istnieje wiele czynników, które prowadzą do tego, że może rozwinąć się kamica nerkowa. Przyczyny można podzielić na te, które mają charakter środowiskowy (zewnętrzny) oraz wewnętrzny. Kamienie w nerkach mogą powstawać w związku z takimi czynnikami jak m.in.:

• Wysokobiałkowa dieta – prowadzi ona do zakwaszenia moczu, a także obniżenia stężenia cytrynianów w moczu.
• Czynniki genetyczne – ryzyko zachorowania jest większe w przypadku tych pacjentów, których najbliżsi członkowie rodziny chorowali na kamicę nerkową.
• Wiek – największą częstotliwość zachorowań notuje się u osób pomiędzy dwudziestym a pięćdziesiątym rokiem życia.
• Częste spożywanie wody o wysokim stopniu zmineralizowania.
• Płeć – ryzyko zachorowania jest większe u mężczyzn.
• Zastój w układzie moczowym na skutek procesów anatomicznych.
• Zakażenie moczu.
• Zagęszczenie moczu – najczęściej na skutek picia zbyt małych ilości wody (mniej niż 1,2 litra w ciągu doby) oraz przedostania się do moczu metali ciężkich lub siarki.
• Gorący klimat.
• Choroby metaboliczne oraz zaburzenia gospodarki elektrolitowej (hiperkalcuria, hiperurykozuria, hiperoksaluria oraz cystynuria).

Szpinak, ryby i pomarańcze jedzone w nadmiarze mogą szkodzić! Dlaczego?

Kamica nerkowa często przechodzi w postać przewlekłą. Aby zapobiec ryzykom nawrotów lub zredukować ryzyko zachorowania (istotne zwłaszcza u osób ze skłonnościami genetycznymi) należy przestrzegać zaleceń profilaktycznych. Należą do nich przede wszystkim:

• Picie dużej ilości płynów – najlepiej co najmniej 2,5 litra każdej dobry.
• Ograniczenia spożycia soli kuchennej.
• Aktywny styl życia.
• Zdrowa dieta.

Zalecenia dietetyczne są uzależnione od tego, jakiego typu złogi rozwinęły się u pacjenta z kamicą nerkową. Dieta powinna być zatem inna u osób z kamieniami moczanowymi, szczawianowymi oraz fosforanowymi.

Kamienie nerkowe moczanowe
W tym przypadku zalecane jest wykluczenie lub ograniczenie mięsa oraz jego podrobów, a także grzybów, orzechów, czekolady, kakao, mocnej herbaty i kawioru. Są to produkty mocno zakwaszające mocz, a także obniżające stężenie cytrynianów.

Kamienie nerkowe szczawianowe
W tym przypadku pacjent nie powinien spożywać produktów będących źródłem szczawianów, takich jak szpinak, szczaw, botwina czy rabarbar. Wskazane jest również wycofanie roślin strączkowych, cytryny, suszonych owoców, kakao, czekolady, ostrych przypraw oraz mocnej herbaty. Należy również ograniczyć w diecie ziemniaki, mleko, cukier, pomidory, buraki, marchew, zielony groszek, agrest oraz śliwki. Polecane są natomiast produkty zbożowe, kapusta, pieczywo, mięso, ryby, jaja, sałata, ogórki oraz cebula.

Kamienie nerkowe fosforanowe
W przypadku tego typu kamieni nerkowych dieta powinna być bogata w kasze, makarony, mięso, ryby, pieczywo oraz masło. Należy rozważyć ograniczenie warzyw i owoców, mleka oraz jaj. Zabronione są natomiast konserwy rybne, rośliny strączkowe, a także ser żółty oraz topiony.

Bardzo często ma miejsce taka sytuacja, w której u pacjentów organizm samoistnie wydala kamienie nerkowe. Leczenie chirurgiczne ani farmakologiczne nie jest wówczas konieczne. Staje się to możliwe w przypadku zdecydowanej większości osób, u których średnica złogów jest mniejsza niż cztery minimetry. Prawdopodobieństwo samoistnego wydalenia kamieni nerkowych jest także uzależnione od ich lokalizacji – najczęściej ma to miejsce w przypadku złogów umiejscowionych w górnym odcinku moczowodu, a najrzadziej w jego dolnym fragmencie. Aby zwiększyć szansę na pozbycie się kamieni w naturalny sposób, należy pamiętać o piciu dużych ilości płynów oraz aktywnym stylu życia.

Leczenia wymagają przede wszystkim ci pacjencji, którzy odczuwają dolegliwości bólowe związane z atakami kolki nerkowej w przebiegu kamicy nerkowej. Leki podawane wówczas pacjentom mają działanie:

• Przeciwbólowe – zwłaszcza paracetamol.
• Przeciwzapalne – niesteroidowe preparaty.
• Rozkurczowe – drotaweryna, papaweryna, butylobromek hioscyny.
• Przeciwwymiotne.
• Wspomagające – np. α1 -adrenolityki.

Pacjenci w stanach silnego odwodnienia, z jedną czynną nerką, uporczywymi wymiotami, bezmoczem lub niewydolnością nerek, gorączką i dreszczami wymagają hospitalizacji.

W przypadku pacjentów z obecnością złogów utworzonych z kamieni cystynowych lub kwasu moczowego, stosuje się leki rozpuszczające kamienie nerkowe. Są to przede wszystkim cytryniany oraz allopurynol. W przypadku ich przyjmowania konieczne jest systematyczne kontrolowanie odczynu moczu.

Nie u wszystkich pacjentów leczenie zapobiegawcze jest możliwe. Wówczas urolog podejmuje decyzję o ich skierowaniu na zabieg leczenia zabiegowego. Ma ono uzasadnienie zwłaszcza w przypadku:

• Zablokowania odpływu moczu z jedynej czynnej nerki.
• Stanów niewydolności nerek.
• Przewlekłego zakażenia dróg moczowych.
• Złogów o rozmiarach zbyt dużych do samoistnego wydalenia lub niekorzystnej lokalizacji.
• Utrzymywania się dolegliwości bólowych o charakterze nawracającym.

Leczenie zabiegowe zwykle jest przeprowadzone z wykorzystaniem zabiegów o małym stopniu inwazyjności. Najczęściej rozbijanie kamieni nerkowych wykonuje się następującymi metodami:

• ESWL – litotrypcja falami uderzeniowymi.
• PCNL – przezskórna nefrolitotrypsja.
• URS – ureterorenoskopia.

Usuwanie kamieni nerkowych w sposób klasyczny ma miejsce bardzo rzadko. Tradycyjną operację chirurgiczną przeprowadza się zwłaszcza w takich przypadkach, kiedy złogi cechują się bardzo dużym rozmiarem oraz sporym stopniem twardości.

Panuje powszechny mit, jakoby picie piwa miało być pomocne w leczeniu kamicy nerkowej. W rzeczywistości nie jest jednak możliwe rozpuszczenie w ten sposób złogów, a spożywanie piwa w nadmiarowych ilościach może prowadzić do dodatkowych komplikacji zdrowotnych, takich jak stłuszczenie trzustki czy wątroby. Pozytywny wpływ spożywanego alkoholu może się wiązać jedynie z jego działaniem rozkurczającym.