Zaćma, czyli katarakta oka – objawy, przyczyny i leczenie. Operacja zaćmy metodą fakoemulsyfikacji i laserowe usuwanie zaćmy

Co to jest zaćma?

Zaćma jest schorzeniem związanym z postępującym zmętnieniem soczewki oka. Najpowszechniej występująca jej postać, zaćma starcza, stanowi ponad 90 proc. przypadków choroby i wiąże się z zaburzeniem procesów metabolicznych w organizmie. Tym samym jest skutkiem naturalnego procesu starzenia się organizmu, choć dokładne przyczyny jej rozwoju nie zostały do końca poznane.

Katarakta nie jest jednak schorzeniem pojawiającym się wyłącznie u osób starszych. Często dotyka też młodszych, zwłaszcza cukrzyków i osób krótkowzrocznych, może też występować u dzieci.

Jako schorzenie degeneracyjne, zaćma oka doprowadza do całkowitego lub częściowego zmętnienia soczewki. Jak podaje Światowa Organizacja Zdrowia, jest ona najczęstszą przyczyną ślepoty na świecie. W Polsce na zaćmę choruje co najmniej 800 tysięcy osób.

Choroba rozwija się przez długi czas, najczęściej atakując obie gałki oczne. Procesowi starzenia oka towarzyszy stwardnienie naczyń doprowadzających do soczewki oka płyn nazywany cieczą wodnistą, odpowiedzialny za jej odżywianie, a zgromadzony w przedniej komorze oka i ciała szklistego. W rezultacie ciało szkliste otrzymuje mniej substancji odżywczych, a co za tym idzie – niedożywiona jest także soczewka. Następstwem tego procesu jest postępująca utrata jej elastyczności i przejrzystości.

Zaćma – przyczyny rozwoju

Zaćma może mieć charakter wrodzony lub nabyty. Zaćma wrodzona stanowi najczęstszą przyczynę utraty wzroku u dzieci. W niektórych przypadkach pojawia się zaraz po narodzinach, w innych zaczyna się rozwijać, gdy maluch skończy kilka lat. Za główną przyczynę jej występowania uważa się wrodzone dysfunkcje gałki ocznej. Zaćma wrodzona jest też charakterystyczna dla dzieci z zespołem Downa. Schorzenie ma nie tylko podłoże genetyczne, jego rozwój wywołują też m.in. zakażenia wewnątrzmaciczne.

Katarakta w postaci wrodzonej może wywoływać częściowe zmętnienie soczewki, jednak w wielu przypadkach pojawia się jako zaćma całkowita, uniemożliwiając dziecku nabycie zdolności widzenia. Najczęstszą postacią jest jednak zaćma warstwowa, która nie doprowadza do całkowitego upośledzenia wzroku.

Często występuje też katarakta jądrowa, która uniemożliwia prawidłowe widzenie w jasnym świetle. U dzieci dolegliwość może też przybrać formę błoniastą, torebkową przednią i tylną oraz biegunową przednią i tylną.

Przyczyny rozwoju zaćmy wtórnej to m.in. urazy gałki ocznej i przebyte choroby oka; jej rozwój może być też następstwem przyjmowania niektórych leków, m.in. kortykosteroidów (jest to tzw. zaćma polekowa). Zaćma wtórna występuje zarówno u osób starszych, które ukończyły 50. rok życia, jak i u tych młodszych.

Zaćma starcza jest chorobą wynikającą z naturalnego procesu starzenia się organizmu, któremu towarzyszą zaburzenia metaboliczne. Można podzielić ją na trzy typy: zaćma korowa, jądrowa i podtorebkowa czaszowata.

Zaćma – objawy

Zaćma daje różne objawy, zależnie od postaci schorzenia. W każdym przypadku powoduje jednak stopniowe pogarszanie się zdolności widzenia, doprowadzając z czasem do całkowitej utraty wzroku. Należy zaznaczyć, że chorzy zachowują zdolność poczucia światła, o ile równolegle z kataraktą nie rozwija się inny stan chorobowy.

• Zaćma podtorebkowa tylna, czyli zlokalizowana w tylnej torebce soczewki, skutkuje upośledzeniem zdolności widzenia z bliska i w warunkach jasnego oświetlenia (naturalnego oraz sztucznego).
• Zaćma jądrowa sprawia, że chorzy tracą wzrok w jasnym świetle, np. wychodząc z zaciemnionego pomieszczenia na zewnątrz. W tej postaci nie dochodzi jednak do znacznego upośledzenia zdolności widzenia z bliska.
• Dla zaćmy korowej charakterystyczne jest znaczne pogorszenie zdolności widzenia w warunkach niedostatecznego oświetlenia.

W przypadku zaćmy w każdej formie charakterystyczne są następujące objawy:

• utrata ostrości widzenia,
• zamglenie i rozmycie obrazu,
• światłowstręt (zwykle to jeden w pierwszych objawów),
• zjawisko olśnienia przy patrzeniu na źródła światła (rozszczepienie promieni świetlnych),
• zblednięcie kolorów i problemy z ich rozróżnianiem,
• lepsze widzenie w warunkach niskiego natężenia światła,
• gorsze widzenie przedmiotów oddalonych,
• problem z dobraniem odpowiednich okularów korekcyjnych.

Zaćma – leczenie

Zaćma diagnozowana jest na podstawie wywiadu lekarskiego, badania ostrości widzenia i badań specjalistycznych z wykorzystaniem właściwych przyrządów okulistycznych.

Okulista wykonuje oftalmoskopię, czyli wziernikowanie oka. Przeprowadzana jest także biomikroskopia, czyli badanie przedniego odcinka oka w lampie szczelinowej, w warunkach rozszerzonej źrenicy (po podaniu kropli z atropiną).

W niektórych przypadkach zdarza się, że stopień zmętnienia soczewki uniemożliwia ocenę stanu dna oka. Wówczas wykonywane jest badanie USG w projekcji B (przez zamknięte powieki), co ma na celu wykluczenie równoległego rozwoju innych schorzeń.

Zaćma podlega leczeniu operacyjnemu, a w przypadku spełnienia kryteriów medycznych zabieg jest wykonywany na koszt NFZ. Według dostępnych danych Narodowego Funduszu Zdrowia w 2017 roku przeprowadzono ponad 300 tysięcy tak finansowanych zabiegów. Od 1 kwietnia 2019 zmieniły się zasady przyznawania funduszy na ich wykonywanie, co ma ułatwić pacjentom szybki dostęp do leczenia.

W niektórych przypadkach zaćmy stosowane są środki farmakologiczne do miejscowej aplikacji, takie jak krople, brakuje jednak dowodów naukowych potwierdzających ich skuteczność w hamowaniu rozwoju choroby.

Operacja zaćmy

Operacyjne leczenie zaćmy daje dobre rezultaty. Większość pacjentów odzyskuje prawidłową ostrość widzenia i odbiór żywych kolorów. Odstępstwa od tej reguły są najczęściej związane ze współistnieniem innych schorzeń oka.

Katarakta wrodzona powinna być operowana w pierwszych tygodniach życia dziecka. Takie postępowanie daje największą szansę na rozwój prawidłowej ostrości wzroku. Leczenie ma charakter dwuetapowy. W pierwszej kolejności stosowane są twarde soczewki kontaktowe. Wszczepienie soczewki wewnątrzgałkowej następuje po ukończeniu przez dziecko 2. roku życia.

Wskazaniem do przeprowadzenia operacji zaćmy u osób dorosłych jest znaczne pogorszenie zdolności widzenia, czyli w stopniu, który w istotny sposób upośledza jakość życia chorego. W niektórych przypadkach, np. gdy zaćma doprowadza do równoległego rozwoju jaskry, leczenie operacyjne stanowi bezwzględne wskazanie medyczne. Warto zaznaczyć, że leczeniu operacyjnemu może podlegać także choroba we wczesnym stadium rozwoju.

W ostatnich latach nastąpił istotny przełom w leczeniu zaćmy. Wcześniej usuwanie katarakty (zewnątrztorebkowe usunięcie zaćmy ECCE) było zabiegiem o znacznym stopniu inwazyjności, wymagającym stosunkowo długiej rekonwalescencji. Obecnie stosowana jest metoda fakoemulsyfikacji oraz laserowe usuwanie zaćmy.

Metoda fakoemulsyfikacji w operacji zaćmy przewiduje wykorzystanie technologii ultradźwiękowej do rozbicia naturalnej soczewki oka i usunięcie jej pozostałości, a następnie wszczepienie soczewki wewnątrzgałkowej. Zabieg przeprowadzany jest przy znieczuleniu powierzchniowym i trwa zwykle około 15 minut.

Zabieg fakoemulsyfikacji wymaga wykonania nacięcia, którego szerokość nie przekracza 3 mm. Jest to możliwe dzięki stosowaniu elastycznej soczewki sztucznej, którą można zwinąć przed implantacją. Po umieszczeniu w torebce pozostałej po naturalnej soczewce ta wszczepiona ulega rozwinięciu.

Przed zabiegiem wykonywane są obliczenia pozwalające dobrać właściwą moc sztucznej soczewki, które bazują na pomiarach gałki ocznej. Daje to możliwość jednoczesnego skorygowania istniejącej u chorego wady wzroku. Właściwe dobranie mocy soczewki umożliwia pacjentowi prawidłowe widzenie z daleka, dzięki czemu konieczne jest noszenie okularów tylko w trakcie czytania. W przypadku krótkowidzów stosuje się odwrotne postępowanie.

Możliwe jest też zastosowanie sztucznych soczewek wieloogniskowych i akomodujących. Takie rozwiązanie jest najbardziej komfortowe dla pacjentów, gdyż umożliwia dobre widzenie z bliska i z daleka bez konieczności noszenia okularów korekcyjnych. Skorygowanie astygmatyzmu jest natomiast możliwe dzięki wszczepieniu soczewek torycznych. Należy jednak podkreślić, że są to opcje wielokrotnie droższe od tych stosowanych standardowo.

Coraz częściej stosowane jest laserowe usuwanie zaćmy za pomocą lasera femtosekundowego, emitującego ultrakrótkie impulsy energii. Jest to najnowsza i najbardziej zaawansowana technika, która eliminuje ryzyko wystąpienia powikłań pooperacyjnych. Zabieg trwa najwyżej 15 minut i przewiduje wykonanie niewielkiego nacięcia, przez które usunięta zostaje zmieniona chorobowo soczewka.

W przypadku usuwania zaćmy obuocznej niezbędne jest zachowanie miesięcznej przerwy między zabiegami. Jednoczesna wymiana obu soczewek wykonywane jest wyłącznie w szczególnych przypadkach.

Najwięcej zabiegów operacji zaćmy wykonuje się w warunkach ambulatoryjnych: pacjent wraca do domu jeszcze tego samego dnia. Ze względu na niewielki rozmiar nacięcia, które szybko się goi, zakładanie szwów nie jest konieczne.

Ryzyko powikłań jest niewielkie. Tylko czasami zdarzają się przypadki, w których dochodzi do krwotoków wewnątrzgałkowych i rozwoju stanu zapalnego o podłożu bakteryjnym. Największe ryzyko powikłań stwarza leczenie zaćmy dojrzałej. W takim przypadku czasami dochodzi do torbielowatego obrzęku plamki żółtej oka, skutkującego pogorszeniem ostrości widzenia.

Należy pamiętać, że nawet gdy operacja zaćmy zakończy się powodzeniem, po pewnym czasie może dojść do ponownego zamglenia widzenia. Proces ten, nazywany zaćmą wtórną, jest następstwem zmętnienia tylnej torebki i występuje u 10-30 proc. pacjentów po usunięciu katarakty. W takiej sytuacji przeprowadzana jest inny zabieg – kapsulotomia tylna z wykorzystaniem lasera YAG, polegająca na wykonaniu otworu w zmienionej chorobowo torebce.

Zaćma – rekonwalescencja po operacji

Zaćma wyleczona operacyjnie wymaga rekonwalescencji, choć stosowane obecnie techniki zabiegowe znacząco skracają czas jej trwania.

• Po zabiegu lekarz może zalecić stosowanie kropli z antybiotykiem lub antybiotykowo-sterydowych, zwykle przez okres nie dłuższy niż przez 4 tygodnie.
• Przez 3 miesiące od operacji zaćmy pacjent musi unikać wysiłku fizycznego i głębokiego schylania się – zbyt szybki powrót do normalnej aktywności skutkuje bowiem przesunięciem soczewki.
• W wielu przypadkach badanie okulistyczne jest przeprowadzane już dzień po zabiegu.
• Częstotliwość kolejnych wizyt kontrolnych jest uzależniona od stanu pacjenta.

Jaskra i zaćma – różnice

Zaćma i jaskra to schorzenia oka, które różnią się pod względem etiologii i zajmowanego obszaru tego narządu. O ile rozwój zaćmy wiąże się z procesami degeneracyjnymi, jaskra jest wynikiem występowania zbyt wysokiego ciśnienia wewnątrzgałkowego. Choroba może mieć charakter wrodzony, wynikający z wad anatomicznych gałki ocznej, natomiast w formie nabytej pojawia się najczęściej po 40. roku życia. Jej źródłem mogą być urazy oka, jak i inne choroby, często dotyczące układu krwionośnego.

Czynniki zwiększające ryzyko wystąpienia jaskry to m.in.:

• nadciśnienie tętnicze,
• migrenowe bóle głowy,
• problemy z układem krążenia,
• rodzinne występowanie jaskry,
• znaczne wady wzroku,
• retinopatia cukrzycowa,
• urazy oka,
• długotrwałe przyjmowanie kortykosteroidów,
• długotrwałe przyjmowanie leków parasympatykolitycznych.

Wyróżnia się jaskrę ostrą i podostrą. W pierwszej formie objawia się silnym bólem oczu i głowy, nudnościami, wymiotami i widzeniem kolorowych obręczy otaczających źródło światła. Jaskra podostra daje łagodniejsze symptomy, ale jest trudniejsza do rozpoznania. Chory widzi kolorowe kręgi wokół źródeł światła, pojawiają się zaburzenia ostrości widzenia, a występowanie objawów nie ma charakterem ciągłym. Należy zaznaczyć, że również nieleczona jaskra może doprowadzić do całkowitej utraty wzroku.

ZOBACZ: Czym jest zaćma i jak przebiega jej leczenie?