Badanie wzroku – diagnostyka podstawowa i rozszerzona. Na czym polega badanie dna oka i inne metody sprawdzania wzroku?

Gama podstawowych badań okulistycznych jest dość szeroka i pozwala wykryć objawy wskazujące na istniejące lub potencjalne problemy ze wzrokiem.

Warto raz na jakiś czas wykonać podstawowe badania, nawet jeśli nie odczuwa się żadnych dolegliwości ze strony narządu wzroku. Oczy są wrażliwe na zmiany zachodzące w całym organizmie. Problemy z nimi związane to nie tylko pogorszenie ostrości widzenia z wiekiem czy wrodzone wady. Na kondycję oczu mogą wpływać także zmiany miażdżycowe w naczyniach krwionośnych, cukrzyca, a nawet nowotwory mózgu. Do badań podstawowych należą tak zwane badania przesiewowe – każde z nich pozwala ocenić stan oka pod innym kątem.

• Przesiewowe komputerowe badanie wzroku

To jedna z najbardziej powszechnych, najpopularniejszych i najtańszych metod. Można je wykonać nie tylko u okulisty, ale też w każdym salonie optycznym lub gabinecie optyka. W tym badaniu wykorzystywane jest specjalne urządzenie – autorefraktometr, służący do wykrywania wad refrakcji, czyli błędów w działaniu oka jako "mechanizmu optycznego". W trakcie badania do oka wpuszczana jest wiązka promieni podczerwonych, które odbijają się od jego struktur i są poddawane analizie przez urządzenie. Badanie refrakcji trwa nie więcej, niż kilkadziesiąt sekund, jest komfortowe i bezbolesne.

Wyniki badania to wartość opisująca poziom niezbędnej korekcji (a więc sugerowany typ szkieł czy soczewek). Często zdarza się, że komputerowe badanie wzroku jest jedynym badaniem wykonanym przed dobraniem okularów – to błąd. Mechanizm działania oka jest bardzo złożony, biorą w nim udział liczne mięśnie dostosowujące kształt soczewki do oddalenia obrazu, a także, co najistotniejsze, odczucia samego badanego. Dlatego wartości podane przez autorefraktometr powinny być traktowane jako orientacyjne i uzupełnione o badanie subiektywne - takie, podczas którego osoba badana ma możliwość mówienia, co widzi i jak to odbiera. Bywa też tak, że badanie wzroku za pomocą autorefraktometru prowadzi do dobrania okularów lub soczewek, w których pacjent nie czuje się komfortowo. Jeśli ktoś przez wiele lat widział lekko zamazany obraz, skorygowanie widzenia do w pełni ostrego i poprawnego może stworzyć trudności w adaptacji. Badanie komputerowe ma najbardziej przesiewowy charakter spośród wszystkich metod diagnostyki okulistycznej i nie jest poparte żadnymi normami, do których można odnosić wynik. Informuje jedynie, że istnieje jakaś nieprawidłowość w procesach widzenia i pozwala badać je dalej, by ostatecznie specjalista mógł dobrać pasujące soczewki.

• Badanie ostrości wzroku

To klasyczne badanie wzroku, które każdy przeżył choć raz, jako rutynowe badanie okulistyczne dzieci, podczas komisji wojskowej, przed kursem na prawo jazdy czy u lekarza medycyny pracy. Wykorzystywana jest tutaj tablica do badania wzroku (tablica Snellena), zawierająca 10 rzędów liter i cyfr, różniących się wielkością. W ten sposób można rozpoznać zdolność widzenia dali oraz bliży. Istnieją specjalne tablice z obrazkami, które umożliwiają orientacyjne badanie okulistyczne dzieci. Ten test w niewielkim stopniu pomaga w doborze rodzaju korekcji, jednak pozwala lekarzowi czy optykowi zapoznać się z subiektywnymi odczuciami pacjenta odnośnie procesu widzenia. Dziś coraz częściej tradycyjne tablice kartonowe zastępuje się rzutnikami optotypów, pozwalającymi wyświetlać kolejne symbole i dowolnie zmniejszać lub powiększać je. Metoda zmieniła się na nowocześniejszą, jednak mechanizm badania pozostaje wciąż taki sam. Samo przeprowadzenie badania jest proste, co więcej, można pobrać tablice bezpłatnie z internetu, wydrukować i tak domowym sposobem (przy pomocy poinstruowanej osoby) sprawdzić ostrość swojego widzenia. Jeśli pojawią się problemy z odczytywaniem znaków - pora na wizytę u specjalisty.

• Badanie ciśnienia wewnątrz oka

Ciśnienie wewnątrz oka można zbadać na kilka różnych sposobów. Większość okulistów używa tonometrów aplanacyjnych (tonometrów Goldmanna) - urządzeń mierzących ciśnienie w dużym zbliżeniu do znieczulonego oka. Dają one możliwość poznania dokładnej wartości ciśnienia wewnątrzgałkowego. W trakcie badania pacjent siedzi przed lampą szczelinową, a film łzowy na powierzchni gałki ocznej jest zabarwiony tak, by wykazywał właściwości fluorescencyjne. Końcówka pryzmatu o średnicy 3,06 mm uciska rogówkę, a specjalista odczytuje z tonometru wartość ciśnienia. Innym sposobem przeprowadzenia badania, który wymaga znieczulenia oka, jest tonometria wgłobieniowa, wykonywana z pomocą tonometru Schiøtza. Podczas tego badania pacjent leży, a sama procedura przypomina procedurę badania aplanacyjnego.

Istnieją też tonometry bezkontaktowe (air-puf), które automatycznie, z dużą siłą wyrzucają z siebie porcję powietrza. Uderza ono w rogówkę oka i odkształca ją. Poziom odkształcenia oddaje poziom ciśnienia wewnątrz gałki - jeśli jest zbyt duże, rogówkę trudno jest odkształcić. Ta metoda nie wymaga zastosowania znieczulenia miejscowego, choć może być lekko niekomfortowa dla pacjenta. Istnieją też inne typy tonometrów – o zastosowaniu konkretnej metody pomiaru decyduje lekarz.

Norma ciśnienia wewnątrz oka wynosi 10–21 mm Hg. Wyższe ciśnienie świadczy o nadciśnieniu ocznym, a także rozwoju jaskry. Wynik badania ciśnienia wewnątrz oka może zostać zafałszowany przez przypadkowe, zbyt mocne uciśnięcie gałki ocznej, a także u osób starszych, ze stwardniałą rogówką (fałszywie wysokie ciśnienie), oraz chorujących na chorobę Gravesa - Basedowa lub wykazujących dużą krótkowzroczność (fałszywie niskie ciśnienie).

• Badanie dna oka i ocena stanu całego oka

To badanie poglądowe, które pozwala zapoznać się ze stanem całej gałki ocznej. Wykorzystuje się w tym celu lampę szczelinową zwaną biomikroskopem, ze specjalną soczewką, pozwalającą obejrzeć dno oka. Przygotowanie do badania polega na rozszerzeniu źrenicy specjalnym preparatem (z atropiną) wkraplanym do oka. Ocenia się stopniowo fragment od rogówki po soczewkę, a następnie siatkówkę aż do nerwu wzrokowego.

Badanie dna oka pozwala wykryć nie tylko wady i choroby narządu wzroku, ale także problemy zdrowotne dotyczące innych narządów i układów. Wskazaniem do jego wykonania jest podejrzenie nadciśnienia, cukrzycy, miażdżycy. Istnieją różne sposoby badania dna oka. Często stosuje się oftalmoskop, czyli wziernik pozwalający na rozpoznanie chorób błony naczyniowej oraz plamki żółtej. Oftalmoskopia pośrednia używa soczewki o dużej mocy skupiającej. Najnowocześniejsza metoda wykorzystuje funduskamer Non-Mydriatic, czyli przyrząd pozwalający na zbadanie dna oka bez stosowania kropli z atropiną - to szczególnie przydatne podczas badania osób chorych na jaskrę, która stanowi przeciwwskazanie do użycia takich kropli. Aby urządzenie mogło zostać użyte, źrenica pacjenta musi mieć średnicę nie mniejszą niż 2,5 mm. Niekiedy badanie dna oka poprzedza podanie dożylnie (w żyłę łokciową) środka kontrastującego, który pozwala lekarzowi lepiej ocenić stan dna oka.

Diagnostyka okulistyczna jest dziś bardzo rozwinięta. Gdy podstawowe badania wzroku nie pozwalają na postawienie pełnej, trafnej diagnozy, wykonuje się badania dodatkowe, takie jak: test czułości nerwu wzrokowego razem z badaniem pola widzenia, USG oka czy pakiet badań mający na celu zdiagnozowanie zespołu suchego oka.

• Czułość nerwu wzrokowego

Podczas tego badania pacjent patrzy na bodźce świetlne, których natężenie ulega zmianom. Czuły nerw wzrokowy rejestruje światło o każdym natężeniu stosowanym w przebiegu tego badania. Jeśli pacjent potrafi dostrzec tylko światło o silnym natężeniu, sugeruje to chorobę lub osłabienie funkcjonowania nerwu wzrokowego.

Badanie to wiąże się ze sprawdzeniem pola widzenia (perymetrią). Zawsze je poprzedza, by lekarz mógł dobrać intensywność bodźców wzrokowych do zdolności konkretnego pacjenta. W badaniu pola widzenia pacjent ma za zadanie śledzić pojawiające się w różnych częściach wyświetlacza obiekty i wciskać przycisk, gdy zauważy pojawiający się obiekt. Punkty, w których pojawił się znak, a pacjent na niego nie zareagował, stanowią ubytki w polu widzenia. Wynikiem badania jest specjalna, stworzona przez reakcje pacjenta mapa. To z pozoru proste badanie pozwala w porę wykryć wiele chorób, na przykład guza przysadki mózgowej. Na badanie pola widzenia kieruje się także przy podejrzeniu jaskry, oraz w przebiegu nadciśnienia tętniczego. Procedura bardzo często jest powtarzana, by pacjent mógł zapoznać się ze sposobem reagowania na bodźce i nauczyć się współpracy z diagnostą.

• USG oka (USG A – amplitudowe)

USG oka pozwala lekarzowi na ocenę tego, co dzieje się w oczodole, za gałką oczną. To badanie okulistyczne świetnie sprawdza się w przypadku pacjentów, u których nie da się wykonać badania z użyciem lampy szczelinowej (takie przypadki to między innymi jaskra, bielmo na oku). Za pomocą obrazu z USG A lekarz wykrywa uszkodzenia siatkówki, guzy oka, zmiany chorobowe w nerwie wzrokowym, a także mikrowylewy. To też rutynowe badanie przeprowadzane przed operacją wymiany soczewki oka (u pacjentów z zaawansowaną zaćmą) w celu dobrania nowej soczewki. Badanie daje wgląd w stan tkanek, ich unerwienie i unaczynienie. Wymaga od diagnosty sporego doświadczenia i umiejętności interpretacji obrazu. Badanie jest bezbolesne, w większości przypadków nie wymaga nawet otwierania oczu (wykonuje się je przez zamknięte powieki). Dla zwiększenia komfortu i pewności pacjenta podaje się jednak krople o krótkim działaniu znieczulającym, niewpływające na jakość widzenia.

• Test stabilności łez i test Schirmera

Test stabilności łez (test przerwania ciągłości filmu łzowego) pozwala na określenie, ile łez wydziela oko i jak długo pozostają one na powierzchni gałki, tworząc ochronny film. Pacjent w trakcie badania siedzi pod biomikroskopem, a okulista wkrapla do oka substancję fluorescencyjną. Następne pacjent musi mrugnąć, by rozprowadzić barwnik, a w trakcie badania powstrzymuje się odmrugania przez dłuższą chwilę. Lekarz mierzy czas od rozprowadzenia barwnika do pojawienia się na oku miejsc pozbawionych go. Barwnik powinien pozostać na gałce ocznej dłużej, niż 10 sekund. Wynik niższy może świadczyć o zespole suchego oka.

Test Schirmera polega na pomiarze ilości łez wydzielanych w ciągu 5 minut oraz zawartości wody w filmie łzowym. Wymaga umieszczenia w oku specjalnej bibułki z podziałką. Następnie diagnosta sprawdza, w jakim stopniu pasek uległ zwilżeniu. Test ten przeprowadza się, w zależności od osoby i dokładnego sposoby badania, bez znieczulenia lub w znieczuleniu miejscowym. Przez niektórych pacjentów test Schirmera jest opisywany jako niekomfortowy, ze względu na obecność ciała obcego w oku i konieczność powstrzymywania się, w miarę możliwości, od mrugania. Po badaniu mogą wystąpić krótko utrzymujące się uczucia podrażnienia i zaczerwienienie gałki ocznej.

W nielicznych laboratoriach dostępne są także badania biochemiczne pokazujące skład łez. Jest to jednak nowa, nie do końca spopularyzowana metoda, wciąż doskonalona.

Diagnostyka okulistyczna stale idzie do przodu, pojawiają się nowe, bardzo dokładne metody badania narządu wzroku. Nowoczesne badania okulistyczne wykorzystują metody obrazowania, by poznać stan poszczególnych tkanek budujących oko w przekroju. Pozwalają też na bardzo dokładne i wieloaspektowe oględziny oka, oczodołu i jego okolic. Nowoczesne metody diagnozy okulistycznej są komfortowe dla pacjenta, badania wykonywane z ich pomocą trwają krótko, a zakres i szczegółowość dostarczanych przez nie informacji jest nie do przecenienia.

• Badania obrazowe oka

Badania obrazowe łączy technika pozwalająca bezinwazyjnie zapoznać się z przekrojem tkanek i sprawdzić, jakie procesy chorobowe się w nich toczą. To bardzo precyzyjne metody, pozwalające na wykrycie najdrobniejszych zmian na długo przed tym, jak staną się dokuczliwe i trudne do leczenia. Przykładowe badania obrazowe to:

HRT – laserowa tomografia siatkówki, stosowana w diagnostyce jaskry, a także guzów umiejscowionych w gałce ocznej. Pozwala na dokładne zbadanie tarczy nerwu wzrokowego, wykrycie wrodzonych wad jej budowy lub postępu choroby. Badanie dostarcza diagnoście trójwymiarowego obrazu nerwu wzrokowego. Pomiar trwa zaledwie kilkanaście sekund, wymaga od pacjenta jedynie siedzenia bez ruchu i wpatrywania się w zielony punkt. Wyniki badania ocenia program komputerowy, informując lekarza, czy stan nerwu wzrokowego jest w granicach normy, czy poza nimi.

OTC – optyczna koherentna tomografia oka, stosowana razem z HRT w ocenie jaskry. Służy do oceny przednich oraz tylnych struktur gałki ocznej. Pozwala ocenić stopień zwyrodnienia plamki żółtej, a także zdiagnozować zmiany cukrzycowe zachodzące w oku pacjenta. Z punktu widzenia badanego przebiega niemal tak samo, jak badanie HRT.

GDX – ocena grubości włókien nerwowych siatkówki. To kolejne badanie w bogatej gamie diagnostyki jaskrowej. Pozwala ocenić stopień zaniku włókien nerwowych. Tego badania nie stosuje się do diagnozowania jaskry, a do ustalania stopnia jej postępu u osób chorujących. Procedura przypomina inne badania obrazowe, nie jest bolesna i nie wymaga podawania kropli rozszerzających źrenice.

• Ultraszerokokątne badanie dna oka

Przełom i nowina w metodach badania dna oka. Dzięki ultraszerokokątnemu badaniu okulista może uzyskać obraz zaczynający się z początkiem siatkówki i kończący na nerwie wzrokowym. To z kolei pozwala diagnozować wiele schorzeń w trakcie jednego badania zamiast kilku, dostarczających fragmentaryczne obrazy siatkówki o szerokości około 50 stopni.

Badania okulistyczne – cenna profilaktyka

Podstawowe badania okulistyczne warto wykonywać nawet wtedy, gdy nie odczuwa się żadnych dolegliwości ze strony narządu wzroku ani pogorszenia jakości widzenia. Ich koszt nie jest wielki (maksymalnie kilkadziesiąt złotych), a waga wczesnego wykrycia schorzeń – ogromna. Co jakiś czas w całej Polsce można wykonać bezpłatne badanie wzroku oraz badania przesiewowe pod kątem jaskry. Umożliwiają to programy profilaktyczne. Trzeba też pamiętać, że okazjonalnie wykonywane komputerowe badanie wzroku w salonie optycznym nie jest miarodajne i nie pozwala dobrać właściwych okularów czy soczewek. Aby zapewnić sobie komfort widzenia, lepiej jest udać się na test wzroku do gabinetu okulisty.