Rotawirus groźny także latem! Zarazić się można na wakacjach. Jak rozpoznać objawy infekcji i co robić? Uwaga zwłaszcza na dzieci!

Rotawirus w polskim klimacie najczęściej wywołuje najwięcej zachorowań w miesiącach zimowych, jednak do groźnych wybuchów ognisk zakażenia dochodzi też latem. Dotyczy to zwłaszcza dużych skupisk ludzi w okresie urlopowym.

Zobacz: Koszmar urlopowiczów w Chorwacji. Biegunka, wymioty i gorączka po zakażeniu rotawirusem

Jak podaje Narodowy Instytut Zdrowia Publicznego, szacunkowa liczba zachorowań w Polsce to 200 tys. przypadków rocznie, co wymaga udzielenia ok. 52 tys. porad ambulatoryjnych i 6,5 tys. hospitalizacji. Ponad 90 proc. zgłoszeń zakażenia dotyczy przypadków hospitalizowanych.

Na świecie dochodzi do 2 milionów zachorowań wymagających leczenia w szpitalu, natomiast w Europie z powodu infekcji rotawirusowych hospitalizuje się 87 tys. rocznie. Jak podaje „JAMA Pediatrics”, są one powodem, dla którego każdego roku umiera 128 tys. dzieci w wieku do 5 lat, co wynika ze skrajnego odwodnienia i utraty elektrolitów.

Rotawirus to patogen należący do rodziny reowirusów (Reoviridae). Ich polska nazwa pochodzi od kulistego kształtu (z łaciny: „rota”) ich wirionu. Tym terminem określa się pojedynczą cząstką wirusa, która jest zdolna do przetrwania poza komórką i wywołania zakażenia.

Średnica rotawirusa wynosi ok. 70 nanometrów, a jego informacje genetyczne zapisane są w postaci dwóch nici RNA. Chroni je otoczka zwana kapsydem – wirusy nie są bowiem komórkami i nie posiadają błony komórkowej. Kapsyd rotawirusa zbudowany jest z 4 głównych białek strukturalnych: VP4 i VP7, VP6 i VP2.

Szczególnie ważne jest białko VP4 – wirusowa hemaglutynina, zdolna do jego neutralizacji, a także białko VP7, które zajmuje około 90 proc. powierzchni wirionu i jest głównym antygenem decydującym o serotypie. Natomiast białko VP6 stanowi około 50 proc. masy wirionu i decyduje o przynależności do grupy i podgrupy antygenowej. Rotawirusy tworzą 7. oddzielnych grup antygenowych – od A do G. Grupy A, B, C i G wykrywane są u ludzi oraz u zwierząt, natomiast rotawirusy z grup D-F obserwuje się wyłącznie u zwierząt.

Wśród wszystkich grup antygenowych rotawirusów za główny czynnik ciężkich stanów biegunkowych u dzieci na całym świecie została uznana grupa A.

Rotawirusy wylęgają się zwykle w ciągu 12-96 godzin o zakażenia organizmu. W tym czasie uszkadzają dojrzałe enterocyty środkowego i końcowego odcinka kosmków jelitowych, wywołując stan zapalny przewodu pokarmowego. Obok adenowirusów, rotawirusy są najczęstszą przyczyną rozwoju ostrego nieżytu żołądka i jelit, nazywanego też grypą żołądkową, jelitową, żołądkowo-jelitową albo po prostu jelitówką.

Infekcja rotawirusowa trwa zwykle od 4 do 10 dni, a tylko w niewielkim odsetku przypadków może trwać kilka tygodni.

Najczęstsze powikłania wynikające z zarażenia rotawirusami to zaburzenia układu trawiennego oraz dotyczące wchłaniania składników odżywczych. Mogą one doprowadzić do pojawienia się przewlekłej biegunki, objawiającej się wodnistymi, kwaśnymi stolcami i wzdęciami brzucha. Pojawiają się też wyprzenia w pobliżu odbytu.

Nasilenie objawów w zakażeniu rotawirusem jest często znaczne zwłaszcza u małych dzieci, natomiast u dorosłych infekcja często przebiega bezobjawowo. Na przebieg infekcji wpływa też serotyp wirusa, stan układu immunologicznego osoby chorej i stosowanej diety.

Główne objawy zakażenia rotawirusem to:

• gorączka do 40 stopnia Celsjusza,
• wymioty, które często są obite,
• biegunka o częstym występowaniu, wodnistym charakterze i żółtozielonym zabarwieniu, zwykle bez obecności krwi i śluzu,
• brak apetytu,
• odwodnienie.

W większości przypadków choroba ma przebieg łagodny. Przy ostrym zapaleniu żołądka i jelit może jednak dojść do znacznego odwodnienia organizmu i zaburzeń wodno-elektrolitowych. W przypadku małych dzieci jest to zagrożeniem dla ich życia. Jak dowodzą badania, że z powodu niedostatecznej higieny i opieki medycznej w krajach Trzeciego Świata biegunki rotawirusowe są najczęstszą przyczyną zgonów niemowląt i dzieci.

Prawie każde dziecko przed ukończeniem 5 lat przechodzi przynajmniej jedną infekcję rotawirusową, dwie występują u ok. 69 proc. dzieci, a trzy – u 42 procent. Najcięższy przebieg ma zazwyczaj pierwsza z nich. Najczęściej chorują dzieci w wieku 4-24 miesięcy, a w pierwszym półroczu życia maluszka infekcja ma zwykle najcięższy przebieg, co jest związany z szybkim odwadnianiem się jego organizmu. Po 3. roku życia zachorowania są rzadsze i zwykle nie są zagrożeniem dla życia. Niemowlęta w pierwszych trzech miesiącach życia chorują rzadziej, ponieważ są chronione przez przeciwciała matki.

Jeśli w żłobku lub w przedszkolu na rotawirusa zachoruje jedno dziecko, reszta zwykle zaraża się od niego.

Infekcja rotawirusowa u dzieci zwykle zaczyna się niezbyt wysoką gorączką. Następnie pojawiają się wymioty, które powtarzają się od kilku do kilkunastu na dobę. Równolegle pojawia się uporczywa, wodnista i strzelająca biegunka. W wyniku występowania tych objawów już po 2-3 dniach może dojść do poważnego i niebezpiecznego dla życia odwodnia organizmu, zwłaszcza że w przypadku silnych wymiotów podawanie dziecku płynów może być znacznie utrudnione. Chorujące dzieci są zdenerwowane, odczuwają niepokój i odmawiają przyjmowania posiłków, przez co chudną.

Możliwym powikłaniem infekcji rotawirusem jest zakażenie dróg oddechowych. Może wtedy wystąpić zapalenie oskrzeli albo płuc, ale także zapalenia wątroby, drgawki czy zaburzenia hematologiczne. Powikłanie groźne dla życia to wsunięcie się odcinka jelita w inny jego odcinek, nazywane wgłobieniem jelita. Nie jest ono jednak zbyt częste.

Należy mieć na uwadze fakt, że od chorego dziecka może zarazić się cała rodzina, a okres rozsiewania wirusa trwa jeszcze przez tydzień od momentu ustąpienia biegunki.

Jeśli u niemowlęcia pojawią się niepokojące objawy, należy niezwłocznie zasięgnąć pomocy lekarza pediatry, który zadecyduje o ew. konieczności hospitalizacji i podania kroplówki. W skrajnych przypadkach czas hospitalizacji może wynosić 10 dni.

U dzieci starszych odwodnienie i zaburzenia elektrolitowe postępują wolniej, należy więc zadbać o odpowiednią podaż płynów i soli mineralnych i obserwować przebieg choroby. Rotawirusów nie leczy się bowiem farmakologicznie, a jedynie poprzez łagodzenie objawów i ich skutków.

Jeśli dziecko wymiotuje, płyny należy podawać mu po łyżeczce w kilkuminutowych odstępach. Najlepiej nawadniać dziecko za pomocą roztworów preparatów elektrolitowych, które są powszechnie dostępne w aptekach. Jeśli dziecko nie chce ich przyjmować, warto zmienić rodzaj produktu, ew. można podawać zwykłą wodę.

W początkowej fazie choroby dziecko nie musi spożywać pokarmów, jednak powinno wypijać 3 szklanki płynu na każdy kilogram masy ciała. Rodzice powinni być czujni i obserwować, czy u dziecka nie pojawiają się pierwsze objawy odwodnienia, takie jak:

• płacz bez łez,
• suche pieluchy dłużej niż 6 godzin,
• spierzchnięte usta,
• zapadnięte ciemię i oczy.

Warto też sprawdzić, czy po chwyceniu w dwa palce fałdu skóry na brzuchu dziecka dojdzie do jego szybkiego rozprostowania – gdy tak nie jest, stanowi to również objaw odwodnienia.

Infekcja rotawirusem u dorosłych często przebiega bezobjawowo. Mija zwykle po paru dniach, a jej objawy zależą od ogólnej kondycji organizmu. Wywoływana przez rotawirusy grypa żołądkowa często rozwija się u osób z obniżoną odpornością i przyjmuje ostry przebieg.

Przypadki zakażenia rotawirusem dającego ostre symptomy mogą wymagać hospitalizacji. Wówczas podaje się płyny dożylnie. Należy też przeprowadzić testy krwi, moczu i kału, aby wykryć antygeny wirusa.

Objawy infekcji rotawirusowej u dorosłych to zwykle:

• zwiększona częstotliwość oddawania wodnych stolców – nawet do kilkunastu razy na dobę,
• nudności i wymioty,
• gorączka dochodząca do 39 stopni Celsjusza,
• bóle i zawroty głowy,
• bóle brzucha,
• bóle mięśniowe.

Są to objawy, które mogą doprowadzić do odwodnienia, dla którego charakterystyczne jest:

• rzadkie oddawanie moczu,
• tachykardia (częstoskurcz serca),
• spadek ciśnienia tętniczego krwi,
• nadmierne przesuszenie skóry.

Choroba rotawirusowa ma przebieg ostry, jednak kończy się całkowitym wyleczeniem. Jedynie u osób z obniżoną odpornością może mieć postać przewlekłą. Wtedy rotawirusy mogą być wydalane z kałem nawet ponad miesiąc.

Raz przebyta infekcja rotawirusowa zapewnia odporność tylko w przypadku na konkretnego wirusa. Dla ludzi groźnych jest co najmniej 5. szczepów rotawirusa.

Po przebyciu zakażenia rotawirusowego powstają przeciwciała surowicze i wydzielnicze: IgM, IgG i IgA. To odpowiedź immunologiczna organizmu dla białek VP4 i VP7. Przy ponownym zetknięciu się z rotawirusem rolę ochronną spełniają przeciwciała wydzielnicze IgA.

Zakażenie rotawirusem następuje drogą pokarmową, dlatego przeciwciała znajdujące się w surowicy krwi nie mają właściwości ochronnych. Ich rola ogranicza się jedynie do potwierdzenia przebycia zakażenia.

Badania pokazują, że nawet 80 proc. populacji posiada przeciwciała przeciwrotawirusowe, co świadczy o powszechności zakażeń. Wiadome jest jednak, że przebycie zakażenia nie chroni przed kolejnym zakażeniem, choć może zmniejszać ryzyko infekcji.

Szczepionka przeciw rotawirusom jest jedynym środkiem profilaktycznym, jednak dostępnym do stosowania tylko u dzieci. Chociaż nie chroni w pełni przez zakażeniem, w znaczący sposób zmniejsza ryzyko wystąpienia ciężkiej biegunki, która wymaga leczenia szpitalnego. Pod tym względem skuteczność szczepień wynosi 85-98 procent.

Szczepionki zawierają żywe, ale osłabione rotawirusy i mogą być podawane od 6.-12. tygodnia życia dziecka, a najlepiej do 8 tygodnia. Stosuje się 2-3 dawki szczepionki w odstępie co najmniej 4 tygodni, w taki sposób, by cykl szczepień zakończyć do 24. tygodnia, ew. ostatnia dawka przy trzykrotnym podawaniu preparatu powinna być przyjęta nie później niż w 32. tygodniu życia. Dlaczego to takie ważne? Przestrzeganie tych zaleceń pomaga ograniczyć do minimum ryzyko powstania wgłobienia jelita.

Szczepienia ochronne przeciw rotawirusom zostały wprowadzone do polskiego Programu Szczepień Ochronnych (PSO) w 2007 roku, choć nie są obecnie finansowane przez NFZ.

Dostępne są dwa rodzaje szczepionek – zawierająca antygen jednego szczepu wirusa i przeznaczona do podania w 2 dawkach, oraz posiadające antygeny pięciu szczepów wirusa do podania w 3 dawkach. Szczepionki przeciw rotawirusowi można podawać razem z innymi ich rodzajami, rekomendowanymi w ramach PSO do zastosowania w tym samym czasie.

Przeciwwskazania do podawania szczepionki przeciw rotawirusom:

• wiek powyżej 24. tygodniu życia (nie należy wtedy rozpoczynać szczepień, choć można je kontynuować),
• przebyte wgłobienie jelita,
• wrodzona wada przewodu pokarmowego, m.in. jego zdwojenie, torbiel czy polipy, która zwiększ ryzyko powstania wgłobienia,
• poważne zaburzenia immunologiczne, w tym HIV,
• poważne reakcje alergiczne na substancje obecne w szczepionce lub jej opakowaniu, zwłaszcza po podaniu wcześniejszej jej dawki,
• ostre infekcje o ciężkim przebiegu, z gorączką lub bez,
• występowanie biegunki lub wymiotów.

Szczepionki są przyjmowane doustnie i zwykle dobrze tolerowane, a do rzadkich objawów niepożądanych należy przejściowa gorączka, biegunka, wymioty czy utrata apetytu, jednak objawy te mają łagodny przebieg.

Biegunka u dziecka, zwłaszcza o ciężkim przebiegu, wymaga zdiagnozowania przyczyny. Do metod stosowanych w diagnostyce zakażeń rotawirusami należą:

• mikroskopia elektronowa,
• metody immunoenzymatyczne,
• aglutynacja lateksowa.

Metody te wykrywają antygeny rotawirusa człowieka grupy A w stolcu osoby chorej. W teście immunoenzymatycznym można szczegółowo scharakteryzować danego rotawirusa. Ze względu na łatwą i szybką procedurę wykonania powszechnie stosowanym badaniem jest aglutynacja lateksowa.

Przed zakażeniem rotawirusem trudno jest się zabezpieczyć. Wirusy te przenoszą się drogą fekalno-oralną i kropelkową. Osoby chore powinny ograniczyć kontakt z innymi ludźmi. Zakażenie może nastąpić też w wyniku kontaktu z osobą zakażoną bezobjawowo, po kontakcie z przedmiotami tej osoby czy pościelą, w której śpi. Do infekcji może dojść również drogą pokarmową, wraz z nieprzegotowaną wodą albo jedzeniem przygotowanym w niehigienicznych warunkach.

Profilaktyka infekcji rotawirusem polega na przestrzeganiu zasad higieny, a w przypadku małych dzieci – na szczepieniu. Ponieważ jednak po podaniu szczepionki (zwłaszcza ok. 7. dnia po szczepieniu) dochodzi do wydalania żywego wirusa z organizmu dziecka, trzeba być szczególnie ostrożnym, gdy przebywa ono z osobami przewlekle chorymi, a szczególnie z osobami przyjmującymi leki obniżające odporność. Najbliżsi takiego dziecka powinni zachować szczególną higienę i myć ręce po każdej zmianie pieluszki.

Ponieważ wydalanie rotawirusów z kałem ma miejsce już na kilka dni przed wystąpieniem pierwszych objawów infekcji oraz przez 10-12 dni po ustąpieniu biegunki, absolutnie konieczne jest nie tylko dokładne mycie rąk po skorzystaniu z toalety, ale też regularnie odkażanie urządzeń sanitarnych, jak również dezynfekcję przedmiotów, z którymi kontakt miał chory.

Rotawirusy są szczególnie odporne na niekorzystne warunki – przeżywają nawet w temperaturze minus 20 stopni Celsjusza. Nie niszczy ich nawet kilkakrotne zamrażanie i odmrażanie, a także godzinną inkubację w temperaturze 56 stopni Celsjusza.

Rotawirus wykazuje ponadto cechy zakaźności w szerokim przedziale pH 3 do 9, czyli zarówno w środowisku kwaśnym, jak i zasadowym. Zakaźność rotawirusów redukują środki takie jak alkohol etylowy, lizol czy podchloryn, jednak ich skuteczność może być ograniczona.

W czasie trwania infekcji rotawirusem należy zadbać o odpowiednie nawodnienie organizmu, by zrównoważyć utratę płynów w organizmie. Zalecane jest picie niegazowanej wody o temperaturze pokojowej, w miarę możliwości o zasadowym pH. Należy spożywać ją często, ale w małych porcjach, co ułatwi jej wchłanianie. Nie jest wskazane picie napojów bardzo zimnych lub gorących.

Polecane są ponadto herbatki ziołowe z mięty i rumianku, które działają łagodząco na układ pokarmowy. Chory powinien także przyjmować doustne preparaty elektrolitowe, które uzupełnią również poziom utraconych składników mineralnych.

Przez pierwsze dwie doby nie jest konieczne przyjmowanie pokarmów, a przy osłabieniu objawów infekcji zalecana jest dieta lekkostrawna, początkowo płynna lub półpłynna. Wtedy można jeść m.in.:

• kleiki,
• kaszki,
• zupy, najlepiej typu krem,
• rozgotowane warzywa, początkowo – przetarte przez sito lub zmiksowane,
• jogurty,
• ryż,
• krakersy,
• dojrzałe banany.

Do czasu odzyskania komfortu trawiennego nie jest wskazane spożywania pokarmów ciężkostrawnych, zwłaszcza smażonych i wędzonych.