Kozłek lekarski (waleriana): właściwości, zastosowanie i przeciwwskazania. Czy kozłek lekarski jest bezpieczny?

Kozłek lekarski (Valeriana officinalis) znany jest również pod nazwą waleriana. Rośnie na terenach Eurazji, a w Polsce to pospolite ziele. Waleriana to roślina tradycyjnie stosowana w ziołolecznictwie i medycynie konwencjonalnej. Kozłek lekarski zmniejsza niepokój, pobudzenie i napięcie nerwowe, pomaga na problemy ze snem (bezsenność) oraz na zaburzenia funkcjonowania układu pokarmowego, pojawiające się na tle nerwowym.

Surowcem zielarskim i leczniczym wykorzystywanym w ziołolecznictwie są kłącze (Rhizoma Valerianae) oraz korzeń kozłka lekarskiego (Radix Valerianae), które suszy się w temperaturze nieprzekraczającej 35 stopni Celsjusza. Zastosowanie wyższej spowoduje, że waleriana straci swoje prozdrowotne właściwości.

Korzeń kozłka lekarskiego zawiera różnorodne substancje o właściwościach uspokajających i relaksujących. Walepotriaty, kwas walerianowy i kwas izowalerianowy oraz olejek eteryczny odpowiadają nasenne i odprężające działanie preparatów z waleriany i występują w najwyższym stężeniu. Ponadto w korzeniu znajdują się kwasy fenolowe (kwas chlorogenowy, kwas kawowy), flawonoidy (apigenina i hesperydyna) o działaniu przeciwutleniającym.

Walepotriaty są głównych składnikiem korzenia kozłka o działaniu uspokajającym. Pozostałe substancje również wykazują takie działania, ale ponadto mają właściwości antyseptycznie (odkażające), wiatropędnie, żółciopędnie i rozkurczające.

Bezsenność jest globalny problemem. Sprawdź: Jak dieta przyczynia się do bezsenności?

Z kozłka lekarskiego otrzymuje się wyciągi wodne i alkoholowe. Sprzedawane są w szklanych, ciemnych buteleczkach jako krople walerianowe. Wyciągi alkoholowe z waleriany mają więcej składników aktywnych, ponieważ olejek eteryczny waleriany oraz walepotriaty (substancje lecznicze zawarte w kozłku lekarskim) lepiej rozpuszczają się w alkoholu niż w wodzie.

Działanie kozłka lekarskiego polega na zmniejszeniu aktywności ośrodkowego układu nerwowego. Dzięki temu zmniejsza się napięcie nerwowe, obniża uczucie niepokoju oraz podenerwowania. Waleriana ma działanie uspokajające, relaksujące, odprężające i nasenne, zwłaszcza gdy problemy ze snem powstają z racji pobudzenia nerwowego.

Krople walerianowe są bardzo pomocne w łagodzeniu objawów przewlekłego stresu – zmniejszają uczucie zmęczenia i przygnębienia, pomagają radzić sobie z natrętnymi, budzącymi uczucie niepokoju myślami. Pomagają także dolegliwościach na tle nerwowym, jak przyspieszone bicie serca, bóle głowy i uczucie pulsowania w skroniach, czy zawroty głowy. Medycyna ludowa tradycyjnie stosowała walerianę do leczenia napadów padaczki.

Korzeń waleriany można kupić w sklepach zielarskich w postaci sproszkowanej. Na jego bazie można przyrządzać domowe napary lub nalewkę walerianową, czyli krople walerianowe. Jednak najczęściej waleriana kupowana jest w aptece w postaci gotowych preparatów na bazie alkoholu. Dostępne są też walerianowe tabletki, które mają działanie uspokajające i lekko rozkurczowe – czyli wykazują działanie analogiczne do kropli.

Ze względu na właściwości rozkurczające kozłka lekarskiego, można stosować go także do łagodzenia dolegliwości związanych z bolesnym miesiączkowaniem, oraz przy dolegliwościach żołądkowych, szczególnie na tle nerwowym. Waleriana pobudza wydzielanie soku żołądkowego oraz śliny, co ułatwia trawienie. Zewnętrznie kozłka lekarskiego stosuje się (w postaci naparów) do leczenia łupieżu i łojotoku oraz łagodzenia zmian skórnych w przebiegu dermatoz.

Krople walerianowe na wyciągu alkoholowym mogą być stosowane u osób dorosłych i dzieci powyżej 12 roku życia. Zalecana dawka jednorazowa to 20-60 kropli trzy razy dziennie. Porcję trzeba rozcieńczyć w ćwiartce szklanki wody lub spożyć z cukrem, który poprawi ich smak. W celu ułatwienia zasypiania dawkę leku należy zażyć na 30-60 minut przed snem. Osoby z zaburzeniami gospodarki węglowodanowej np. cukrzycą, insulinoopornością, powinny stosować tylko metodę z wykorzystaniem wody. Nalewka walerianowa ma zarówno działanie uspokajające, jak i rozkurczające, dlatego podaje się ją także w przypadku dolegliwości żołądkowych na tle nerwowym.

Niektóre osoby krople walerianowe dodają do ciepłego mleka. Taki napój wypity przed snem ułatwi zasypianie, ale połączenie ziołowego leku z napojem mlecznym nie dla każdego tworzy kompozycję smakową zdatną do wypicia.

Kozłek lekarski jest bezpiecznym ziołem, a preparaty na bazie wyciągów z waleriany zazwyczaj nie powodują niepożądanych skutków ubocznych, o ile stosowane są zgodnie z zaleceniami lekarza i w odpowiedniej ilości. Długotrwałe stosowanie waleriany w dużych dawkach może powodować reakcje alergiczne, bóle głowy, zaburzenia wzroku, mdłości, kołatanie serca oraz problemy żołądkowe, bezsenność i wzmożone napięcie nerwowe.

Zaleca się, żeby po 30 dniach stosowania kropli walerianowych zrobić dwutygodniową przerwę, tak by organizm nie przyzwyczaił się zanadto do waleriany i reagował prawidłowo na zalecane dawkowanie.

Należy również pamiętać, że krople walerianowe to wyciąg na bazie alkoholu. Nie są zatem wskazane dla dzieci poniżej 12. roku życia i dla kobiet w ciąży. Ostrożnie powinny stosować je (ze względu na obecność alkoholu) także osoby obsługujące maszyny i prowadzące pojazdy mechaniczne. Preparat ten nie jest zalecany dla osób z chorobą alkoholową w stanie zaostrzenia i remisji. Nie powinny zażywać kropli walerianowych osoby, które zakończyły terapię, ponieważ może to spowodować nawrót alkoholizmu.

Waleriany nie można stosować równocześnie z lekami przeciwhistaminowymi, zwiotczającymi mięśnie ani lekami przeciwgrzybiczymi. Przeciwwskazaniem do jej stosowania jest także zażywanie innych środków nasennych i leków przeciwpadaczkowych, z powodu możliwości nasilenia ich działania. Waleriany nie wolno łączyć z alkoholem, lekami przeciwdepresyjnymi i przeciwlękowymi. W połączeniu z nimi krople walerianowe mogą powodować nawet zaburzenia świadomości.

Kozłek lekarski może mieć niekorzystny wpływ na działanie leków stosowanych do znieczulenia ogólnego. Dlatego nie należy go stosować przed planowaną operacją lub zabiegiem chirurgicznym. Lepiej wypić melisę, która również działa relaksująco. Krople walerianowe nie są też zalecane dla pacjentów z uszkodzeniem i chorobami nerek oraz wątroby, jak również dla pacjentów onkologicznych i przyjmujących leki na obniżenie poziomu cholesterolu.

Walepotriaty, czyli substancje zawarte w kozłku lekarskim, o właściwościach uspokajających są bardzo nietrwałe. Obecne są w znaczącej ilości, jedynie w wyciągu alkoholowym z kozłka lekarskiego pod warunkiem, że surowiec zielarski został prawidłowo wysuszony i był przechowywany w odpowiednich warunkach. Powyżej 35 stopni Celsjusza waleriana traci swoje cenne właściwości lecznicze – przede wszystkim te uspokajające i nasenne. Dlatego bardzo ważne jest, by kupować odpowiednio przygotowany surowiec, a takiej gwarancji przeważnie nie ma.

Skuteczność preparatów na bazie waleriany zależy od tego, czy kozłek był przetwarzany i ekstrahowany w temperaturze nie wyższej niż 35 (optymalnie: 30) stopni Celsjusza – w warunkach przemysłowych jest to trudne do realizacji. Waleriana nie powinna być też w procesie produkcji leków poddawana sterylizacji promieniami UV.