Leczenie chorób psychicznych w Polsce – Środowiskowe Centra Zdrowia Psychicznego i założenia europejskiego programu Headway 2020

Szacuje się, że do 2030 roku zaburzenia psychiczne będą stanowić największe zagrożenie dla zdrowia publicznego spośród wszystkich chorób niezakaźnych.

W Europie 1 na 6 osób cierpi na zaburzenia psychiczne lub będzie musiała stawić im czoła w przyszłości. Występowanie tego typu problemów, które stwierdza się u 14-19 procent europejskiej populacji, co roku przyczynia się do śmierci 84 tysięcy osób. Przez choroby psychiczne spowodowane jest prawie 60 procent wszystkich przypadków samobójstw.

Czytaj także: Psycholog lub psychiatra dostępny „od ręki”? Zgłoś się za darmo i bez skierowania do Centrum Zdrowia Psychicznego

Przedwczesny zgon często powodują też choroby współtowarzyszące, których występowanie uległo w ostatnich latach dramatycznemu nasileniu. O ile jednak w przypadku schorzeń somatycznych leczeniu poddawane jest ponad 70 procent chorych w Europie, wśród osób z zaburzeniami psychicznych odsetek ten wynosi średnio 25 procent.

Według aktualnych danych 14,9 proc. Polaków cierpi na co najmniej jedno zaburzenie psychiczne. Koszty leczenia pochłaniają aż 3 procent polskiego produktu krajowego brutto, ale na ochronę zdrowia psychicznego przeznaczane jest tylko nieco ponad 5 proc. wszystkich publicznych wydatków na zdrowie.

W Polsce na każde 100 tysięcy mieszkańców przypada jedynie 9 psychiatrów, podczas gdy w Europie liczba ta jest średnio dwa razy wyższa, a w Finlandii i Norwegii to 24 specjalistów. Pod tym względem znajdujemy się na ostatnim miejscu wśród 16 państw uwzględnionych w raporcie Europejskiego Urzędu Statystycznego (Eurostat) z 2018 roku.

Co więcej, według danych Eurostat na 100 tysięcy mieszkańców Polski w 2015 roku przypadało jednie 65 szpitalnych łóżek, głównie na oddziałach psychiatrycznych szpitali miejskich i w szpitalach psychiatrycznych, a także w Zespołach Leczenia Środowiskowego.

Leczenie szpitalne wpisuje się jednak w stary model terapii zaburzeń psychicznych, który wymaga szybkiej reformy. Pacjentom należy zapewnić nie tylko szybką pomoc, ale również wsparcie społeczne, uwzględniając zwłaszcza takie grupy jak dzieci i młodzież, a także osoby starsze. Rolę tą mają spełniać tworzone w ramach programu pilotażowego Środowiskowe Centra Zdrowia Psychicznego.

Szczególnie nagląca jest kwestia opieki psychiatrycznej nad osobami najmłodszymi. Chorobę psychiczną można wykryć u nich już nawet w 14. roku życia. Według danych z pisma „The Lancet” ok. 3/4 wszystkich zaburzeń psychicznych rozwija się przed ukończeniem 24 lat. W grupie osób w wieku 10-24 lata, a zwłaszcza około 20. roku życia, zaburzenia psychiczne są najczęściej występującym rodzajem chorób i stanowią wiodącą przyczynę niepełnosprawności i przedwczesnej śmierci.

Choroby psychiczne rozwijają się stopniowo, a objawy w młodym wieku mogą być łagodne i niespecyficzne, a przez to długo pozostawać niezauważone. Pacjenci trafiają do specjalisty dopiero po latach od ich pojawienia się, przy znacznym nasileniu objawów.

Zaburzenia psychiczne wpływają na przyszły dobrostan młodych ludzi, rzutując na poziom ich edukacji, rozwój osobisty, możliwość zdobycia pracy, utrzymania kontaktów społecznych, a także prowadząc do samobójstw, autoagresji, nadużywania substancji psychoaktywnych i pozbawienia wolności. Jak jednak pokazują statystyki, po 16.-18. roku życia leczenie psychiatryczne młodych ludzi, u których w dzieciństwie stwierdzono chorobę psychiczną, najczęściej nie jest kontynuowane.

Równie ważna jest edukacja społeczeństwa na temat zaburzeń psychicznych, zwłaszcza że często współwystępują z innymi chorobami, m.in. nowotworowymi, sercowo-naczyniowymi czy mięśniowo-szkieletowymi. Pozwala to przeciwdziałać stygmatyzacji takich osób, co pokazały doświadczenia z Finlandii, gdzie kwestia zdrowia psychicznego poruszana jest już w szkołach podstawowych.

Tak, jak inne aspekty związane ze zdrowiem, kondycja psychiczna jest kształtowana przez czynniki socjoekonomiczne, środowiskowe i ewolucyjne, co musi być brane pod uwagę podczas planowania strategii promocji zdrowia psychicznego oraz leczenia i rehabilitacji chorób psychicznych.

Międzynarodowe organizacje i rządy podjęły działania na rzecz zwiększania świadomości tego problemu. Ich wynikiem było uznanie w 2015 roku przez Zgromadzenie Ogólne ONZ kwestii promocji zdrowia i dobrostanu psychicznego oraz prewencji i leczenia uzależnień od substancji psychoaktywnych za jeden z priorytetów obowiązującego programu promującego Cele Zrównoważonego Rozwoju.

Kraje członkowskie Unii Europejskiej zaczęły wdrażać odpowiednie akty prawne i działania służące spełnieniu założeń ONZ. W Polsce inicjatywa wprowadzenia takiego pilotażowego programu została podjęta w kwietniu 2017 roku przez Ministerstwo Zdrowia z zamiarem wprowadzenia w życie w czerwcu 2019 r., jednak w rezultacie opóźnień związanych z działaniem NFZ jego efektywna implementacja została przesunięta na styczeń 2019 roku i wciąż jest prowadzona.

Z okazji Światowego Dnia Zdrowia Psychicznego, który przypada 10 października, a także w ramach Roku Zdrowia Psychicznego (2019), na niedawnym forum naukowym zorganizowanym w Parlamencie Europejskim zaprezentowano dotychczasowe wyniki i plany związane z projektem Headway 2020.

Inicjatywa Headway 2020 została zapoczątkowana w 2017 roku przez centrum badawcze The European House – Ambrosetti we współpracy z firmą farmaceutyczną Angelini, a jej cel to stworzenie platformy wymiany europejskich doświadczeń związanych z prewencją, rozpoznaniem i leczeniem chorób psychicznych i opieką nad pacjentami.

Efekty prac prowadzonych w ramach projektu rozwijanego w Polsce, Hiszpanii i we Włoszech, to m.in. opracowanie przez Polską Grupę Roboczą wytycznych dotyczących wdrożenia w naszym kraju środowiskowego modelu opieki psychiatrycznej, skoncentrowanej na pacjentach i ich rodzinach, oraz założeń Narodowego Programu Pilotażowego.

Zalecenia polskich ekspertów, reprezentowanych w Brukseli przez prof. Agatę Szulc, prezes Polskiego Towarzystwa Psychiatrycznego, oraz Reginę Bisikiewicz, która jest m.in. prezesem fundacji Polski Instytut Otwartego Dialogu, członkiem Komitetu Praw Człowieka ONZ i Rady do spraw Zdrowia Publicznego Ministerstwa Zdrowia, obejmują:

• przejście od modelu opieki zinstytucjonalizowanej (szpitalnej) do środowiskowej w ramach prowadzonego od 2 lat programu pilotażowego,
• wczesne diagnozowanie i interwencja w przypadku wystąpienia zaburzeń psychicznych, jak również stworzenie programów edukacyjnych dla lekarzy pierwszego kontaktu i innych świadczeniodawców POZ,
• leczenie współistniejących chorób psychicznych i fizycznych dzięki wprowadzeniu możliwości jednoczesnego rejestrowania zaburzeń psychicznych i somatycznych,
• włączenie organizacji pacjenckich i rodzin chorych we wszystkie działania związane z wprowadzaniem zamian w systemie ochrony zdrowia psychicznego i upowszechnienie dostępnych możliwości leczenia psychiatrycznego.

Program pilotażowy dotyczy funkcjonowania 36 Środowiskowych Centrów Zdrowia Psychicznego, a czas jego trwania to 3 lata. Obecnie działa ich 27, natomiast do 2025 roku ma powstać 300 takich ośrodków. Zadaniem tych placówek, nazywanych też centrami otwartymi, w których skład wchodzi poradnia zdrowia psychicznego, zespół leczenia środowiskowego (domowego), oddział dzienny i całodobowy, jest wstępna ocena stanu zdrowia psychicznego i w pilnych przypadkach udzielenie pomocy psychiatrycznej w ciągu 3 dni.

W centrach przez całą dobę ma być dostępny przynajmniej jeden lekarz, a zapisy nie są konieczne – pacjent trafia do Punktu Zgłoszeniowo-Koordynacyjnego, na który nie może przypadać więcej niż 80 tys. mieszkańców. Projekt zyskał dofinansowanie w kwocie 50 milionów Euro z budżetu Europejskiego Funduszu Społecznego, działającego w ramach Unii Europejskiej, będzie też finansowany przez Ministerstwo Zdrowia.

ZOBACZ: Telefon zaufania dla dzieci i młodzieży ponownie bez rządowej dotacji. Eksperci: Lucyna Kicińska, fundacja „Dajemy Dzieciom Siłę” i Marek Michalak, były Rzecznik Praw Dziecka