Barszcz Sosnowskiego jest najgroźniejszy latem. Oparzenie tą toksyczną rośliną grozi zatruciem furanokumarynami! Jak rozpoznać ten gatunek?

Barszcz Sosnowskiego (Heracleum sosnowskyi) to największa roślina zielna w Europie, należąca do rodziny selerowatych (Apiaceae), nazywanych też baldaszkowatymi (Umbelliferae) – obok warzyw i przypraw takich jak m.in. marchew, kminek czy kolendra. Jest to jednak gatunek obcy, inwazyjny i niebezpieczny dla człowieka. Barszcz Sosnowskiego został sprowadzony do Polski z Kaukazu w latach 50. ubiegłego stulecia, ponieważ miał być rośliną pastewną. Wówczas nie znano jeszcze jego szkodliwych właściwości. Gdy okazał się nieprzydatny, problemem stało się rozprzestrzenienie rośliny po całym kraju. Z uwagi na kontekst historyczny bywa nazywana potocznie „zemstą Stalina”.

Barszcz Sosnowskiego na pierwszy rzut oka przypomina bardzo duży koper. Jest jednak znacznie większy niż nawet bardzo wyrośnięty osobnik tej rośliny – może bowiem osiągać 4 metry wysokości.

Jak rozpoznać barszcz Sosnowskiego? Należy zwrócić uwagę na następujące cechy:

• gruba, zielona, bruzdowana łodyga, pokryta u dołu fioletowymi plamkami,
• szerokie liście o charakterystycznych zaostrzonych końcach, które mają zazwyczaj do 2 m długości (wraz z ogonkiem liściowym), a powierzchnia liścia sięga 1,2-1,5 metra kwadratowego,
• białe kwiaty tworzące duży i gęsty baldach o średnicy 30-80 centymetrów.

Barszcz Sosnowskiego spotkamy w miejscach takich jak: nieużytki, łąki, pola uprawne, lasy, parki, przydrożach, nasypy kolejowe, działki, ogrody, brzegach rzek i jezior. Występowanie barszczu Sosnowskiego nie jest ograniczone do konkretnego regionu Polski. Chwast ten rośnie praktycznie w całym kraju. Według badań największa liczba stanowisk z tą rośliną znajduje się w centralnej i wschodniej części Polski.

Rośliną podobną do barszczu Sosnowskiego jest barszcz Mantegazziego, przy czym obie rośliny to tzw. barszcze kaukaskie. Z perspektywy innej niż badacza jest to jednak niewielka różnica, ponieważ barszcz Mantegazziego (zwany także barszczem olbrzymim, kaukaskim lub mantegazyjskim) również wywoływać groźne poparzenia. Niestety, różne gatunki barszczu mogą się między sobą krzyżować, dlatego nawet wprawni botanicy mają problem z ich poprawnym oznaczeniem.

Barszcze kaukaskie są uważane za gatunki inwazyjne, gdyż szybko rozprzestrzeniają się i są niezwykle wytrzymałe. Potrzebują małej powierzchni i bardzo szybko rosną. Rośliny te nie mają dużych wymagań, jeśli chodzi o stanowiskio i glebę. Rozrzucają wiele nasion o dużej wytrzymałości, dlatego niezwykle trudno jest je wyplenić z danego obszaru.

Szkodliwość barszczu Sosnowskiego związana jest przede wszystkim z obecnością w nim związków chemicznych zwanych furanokumarynami. Znajdują się one w soku rośliny oraz w wydzielinie z włosków znajdujących się na jej powierzchni.

Gdy barszcz kwitnie i owocuje, co zwykle przypada na okres od czerwca do lipca, stężenie w niej toksyn jest największe. Warto jednak wiedzieć, że substancje zawierają w jej liściach są toksyczne we wszystkich fazach wzrostu.

Związki zawarte w barszczu Sosnowskiego te stają się żrące pod wpływem promieniowania ultrafioletowego ze światła słonecznego. Mogą wówczas powodować poparzenia chemiczne skóry II i III stopnia.

Gdy jest gorąco, do poparzenia może dojść nawet bez bezpośredniego kontaktu z chwastem. Pod wpływem wysokiej temperatury furanokumaryny przechodzą bowiem w postać lotną, tworząc toksyczną chmurę wokół roślin. Stężenia tych związków mogą być bardzo wysokie, ponieważ na czas największych upałów w roku przypada zarazem moment kwitnienia i owocowania barszczu Sosnowskiego. Ten etap cyklu życiowego rośliny charakteryzuje się wydzielaniem największej ilości furanokumaryn.

Furanokumaryny powodują nie tylko bolesne poparzenia. Udowodniono, że mogą mieć działanie rakotwórcze oraz teratogenne, czyli zwiększające prawdopodobieństwo wystąpienia wad płodu u kobiet w ciąży.

Poparzenie barszczem Sosnowskiego nie jest odczuwane bezpośrednio, jak ma to miejsce np. w przypadku niegroźnego (a wręcz leczniczego) oparzenia pokrzywą zwyczajną.

Pełne działanie żrące związków furanokumarynowych rozwija się w ciągu 30 minut do nawet 2 godzin od momentu kontaktu ze skórą i promieniami UV. W związku z tym osoby takie jak ogrodnicy czy np. dzieci mogą być przez dość długi czas narażone na działanie tych toksyn zanim zorientują się, że ich skóra miała z nimi kontakt.

Poparzenie barszczem Sosnowskiego wywołuje następujące objawy:

• Zaczerwienienie skóry i powstanie pęcherzy wypełnione surowiczym płynem, które utrzymują się przez około 3 dni.
• Następnie poparzona skóra ciemnieje, a zmiana ta może utrzymywać się nawet przez kilka miesięcy.
• Skóra dotknięta poparzeniami jest przez długi czas nadwrażliwa na działanie promieni UV. Efekt ten może utrzymywać się nawet przez kilka lat.
• Poparzenie barszczem Sosnowskiego może skutkować powstaniem widocznych blizn.

Intensywność poparzeń zależy od wrażliwości skóry, temperatury otoczenia, nasłonecznienia oraz wilgotności. Na poparzenia w większym stopniu narażona jest skóra spocona niż sucha.

Dodatkowo kontakt z furanokumarynami może wywołać następujące symptomy:

• nudności i wymioty,
• bóle głowy,
• podrażnienie dróg oddechowych,
• podrażnienie oczu,
• zapalenie spojówek.

Na tym szkodliwość barszczu Sosnowskiego się jednak nie kończy. Roślina ta jest śmiertelnie niebezpieczna dla osób osłabionych, z przewlekłymi chorobami lub nadwrażliwych na wydzielane przez nią substancje. Poparzenie barszczem Sosnowskiego może wówczas doprowadzić do martwicy tkanek, co w konsekwencji może wiązać się nawet z amputacją kończyn. Znane są przypadki zgonów wywołanych poparzeniami barszczem Sosnowskiego. Dotyczyły one jednak głównie osób w podeszłym wieku i przewlekle chorych.

Najważniejszym elementem walki ze szkodliwym wpływem barszczu Sosnowskiego jest profilaktyka. Warto nauczyć się rozpoznawać roślinę i pilnować najbliższych, zwłaszcza dzieci, by nie zbliżali się do rośliny.

Miejsca, w których rośnie barszcz Sosnowskiego można zgłaszać za pomocą interaktywnej strony internetowej: mapa.barszcz.edu.pl. Z tej bazy danych korzystają samorządy, by zwalczać stanowiska z barszczem Sosnowskiego profesjonalnymi metodami. Barszczu Sosnowskiego nigdy nie wolno usuwać na własną rękę – jest to bardzo niebezpieczne zajęcie. Ponadto skoszone rośliny odrastają niższe, stanowiąc tym samym większe zagrożenie zwłaszcza dla dzieci.

Jeżeli kontakt z barszczem Sosnowskiego już nastąpił, w pierwszej kolejności należy przemyć skórę wodą z mydłem. Należy także bezwzględnie unikać słońca, by jak najbardziej zredukować żrący wpływ furanokumaryn. Jeżeli jednak występują pierwsze objawy poparzeń (zaczerwieniona skóra, pieczenie), należy skonsultować się z lekarzem.

Na późniejszym etapie poparzenia barszczem Sosnowskiego warto stosować maści dla skóry suchej i łuszczącej się, najlepiej o właściwościach hipoalergicznych. Wskazane są także maści przyspieszające gojenie.