Badanie PSA – diagnostyka raka prostaty. Wskazania, przebieg badania oraz interpretacja wyników

Społeczeństwo starzeje się, rośnie również liczba wykrywanych nowotworów – wiele z nich może być nieuleczalna. W przypadku mężczyzn, drugim najczęściej występującym rodzajem nowotworu jest rak prostaty. Sporym problemem jest to, że w początkowych etapach tej choroby nie występują żadne niepokojące objawy – brakuje typowych oznak nowotworu. Podobnie jak ma to miejsce w przypadku raka piersi u kobiet, rak prostaty nie jest możliwy do wykrycia podczas standardowych badań. Niezbędne jest wykonanie specjalnych testów.

Objawy raka prostaty zaczynają być widoczne w późnym stadium, które zazwyczaj oznacza, że nowotwór jest już bardzo zaawansowany, wielokrotnie z przerzutami. Sposobem na wcześniejsze zareagowanie i wykrycie raka prostaty jest badanie PSA, które w przypadku złych wyników, może być powodem do wykonania szeregu kolejnych – m.in. badania USG i biopsji gruczołu krokowego.

Czytaj także: W Polsce nastąpił wzrost śmiertelności z powodu raka prostaty. Nowotwór jest zbyt późno rozpoznawany. Będą zmiany w leczeniu

Skrót PSA pochodzi od angielskiej nazwy antygenu gruczołu krokowego (Prostate Specific Antigen), który jest białkiem wytwarzanym przez komórki stercza. Badanie przeprowadza się poprzez standardowe pobranie krwi z okolicy żyły łokciowej (tak samo, jak podczas typowego badania morfologicznego). W przeciwieństwie do wielu badań, w momencie przeprowadzania pomiaru PSA nie trzeba być na czczo. 

Ten rodzaj badań panowie powinni wykonywać regularnie – szczególnie dotyczy to mężczyzn, którzy przekroczyli 40. rok życia. To właśnie w tym wieku wzrasta bowiem prawdopodobieństwo zachorowania na raka prostaty.

Badania PSA przeprowadzane są w większości placówek medycznych i w miejscach, gdzie można wykonać również inne badania krwi.

Zobacz także: Najlepszy prezent dla taty na Dzień Ojca to zdrowie. Te badania powinien wykonywać każdy mężczyzna już od 40. roku życia

W celu przeprowadzania badań potwierdzających bądź wykluczających choroby prostaty rozróżnia się wolne PSA (fPSA) oraz całkowite PSA. Z punktu widzenia medycznego ważniejszym wyznacznikiem jest wolne PSA (fPSA), które jest znaczną częścią PSA całkowitego (w granicach od 5-40%). Lekarze zwykle zalecają wykonanie badania w sytuacji, kiedy wyniki podwyższonego PSA we krwi nie zostały wzmocnione wynikami badania per rectum. Dzięki badaniu wolnego PSA możliwe jest odkrycie, czy powodem wzrostu PSA całkowitego jest rak stercza, czy jeden z innych czynników (np. zapalenie prostaty, rozrost prostaty lub zakażenie dróg moczowych). Badanie pozwala również sprawdzić, czy pacjent zagrożony jest wystąpieniem nowotworu w przyszłości. Innym, rzadziej sprawdzanym czynnikiem, jest gęstość PSA.

Podniesiony poziom PSA całkowitego często wynika z odbytego stosunku lub intensywnej jazdy na rowerze (taki stan utrzymuje się zazwyczaj nie dłużej niż 48-72 godziny). Innymi powodami chwilowego podwyższenia poziomu PSA całkowitego mogą być:

• biopsja gruczołu krokowego,
• przyjmowanie dużych dawek cyklofosfamidu i metotreksatu,
• badanie per rectum,
• USG gruczołu krokowego,
• wycięcie części gruczołu krokowego (w tym przypadku podwyższony poziom może się utrzymywać nawet do 6 tygodni od dnia zabiegu).

Wokół badań PSA przez długi czas utrzymywało się wiele kontrowersji wynikających z faktu, że nie wszyscy lekarze uważali tę metodę za jakkolwiek pomocną przy diagnozowaniu nowotworu i chorób prostaty. Dużo zmieniło zalecenie wydane w 2013 roku przez Amerykańskie Towarzystwo Urologicznego (AUA). Można w nim znaleźć wskazania do wykonywania badań przez mężczyzn powyżej 55 lat. Natomiast w przypadku młodszych panów, czynnikiem odpowiadającym za to, czy dana osoba powinna przechodzić regularne kontrole, jest ryzyko wystąpienia nowotworu (np. w przypadku, kiedy do takiej sytuacji doszło u ojca, wuja lub brata) - wówczas szanse wystąpienia raka są znacznie wyższe. Poza oczywistymi przypadkami, kiedy potrzebne jest przeprowadzenie badań, są pewne wskaźniki, które również powinny skłonić do wykonania testu PSA. Są to przede wszystkim:

• częstomocz,
• długie oddawanie moczu, 
• osłabienie strumienia moczu, 
• krwiomocz, uczucie parcia na mocz, 
• nykturia (czyli potrzeba oddawania moczu w nocy),
• ból krocza oraz podbrzusza. 

Badania są również częstym elementem kontrolowania rozwoju i leczenia nowotworu prostaty u osób, u których jest on już wykryty oraz jako badanie kontrolne po prostatektomii.

Na wynik całkowitego PSA składa się antygen gruczołu krokowego, którego występowanie rozróżnia się w postaci swobodnej oraz połączonej z białkami. Ich wspólny pomiar daje wynik pełnego PSA. Kiedy otrzymane wyniki wskazują na przekroczenie normy, możliwe jest otrzymanie  skierowania na badania wolnej frakcji PSA oraz całkowitego PSA. Badanie ich stosunku pozwala na dokładniejsze zdiagnozowanie problemu, a tym samym zaplanowanie kolejnych kroków leczenia.

Poziom antygenu PSA badany jest poprzez jego stężenie w surowicy. Badanie przypomina klasyczny pomiar krwi i może mieć miejsce o każdej porze dnia, z racji tego, że nie jest wymagane przystępowanie do niego na czczo. Wyniki mogą być jednak zaburzone przez następujące czynniki:

• stosunek seksualny (zaleca się wstrzemięźliwość na co najmniej 2 dni przed planowanym badaniem),
• wzmożony wysiłek fizyczny poprzedniego lub tego samego dnia,
• biopsję,
• palpacyjne badanie prostaty.

Badanie polega na jednorazowym pobraniu krwi, a wyniki są zazwyczaj dostępne już następnego dnia.

Podwyższony poziom stężenia PSA może być wynikiem nie tylko zmian nowotworowych, ale również innych czynników. Taka sytuacja bardzo często obserwowana jest przy badaniu osób stosujących leki na zaburzenia rytmu serca a także nadciśnienie tętnicze. Badanie PSA pozwala również na wykrycie wznowy nowotworu. Powinno być wykonywane przed innymi badaniami mającymi na celu wykrycie nowotworu, ponieważ do podwyższenia poziomu stężenia PSA dochodzi również po wykonaniu biopsji stercza oraz palpacyjnym badaniu gruczołu krokowego. Jeżeli wyniki znacznie odbiegają od normy, zaleca się również inne badania: są to w pierwszej kolejności biopsja gruczołu krokowego, a także badanie ultrasonograficzne. Pozwalają one lepiej ustalić przyczynę podwyższonego poziomu PSA.

Cena badania wykonywanego prywatnie waha się w granicach od 30 do 60 złotych, nie jest to więc duży wydatek. Zazwyczaj jednak można liczyć na uzyskanie skierowania od lekarza.

Ciekawostką jest to, że do pewnego stopnia można wykonać badania PSA w domu przy użyciu testu z apteki. Nie warto jednak na tej podstawie podejmować jakichkolwiek działań – sam wynik odpowiada jedynie na pytanie, czy poziom antygenu jest w normie. Aby być całkowicie pewnym wyników, konieczne jest wykonanie specjalistycznego badania krwi, którego wyniki pozwolą jednoznacznie ocenić stan zdrowia.

Nie wszystkie osoby, u których występuje podwyższony poziom antygenu PSA w organizmie, muszą zachorować na nowotwór prostaty. W wielu sytuacjach wynik podwyższany jest przez inne zewnętrzne lub wewnętrzne czynniki. Powodem takiej sytuacji może być niewielki przerost gruczołu krokowego lub stosowanie leków onkologicznych. Poza tym, chwilowe podniesienie poziomu PSA może wiązać się także ze stosunkiem seksualnym odbytym na mniej niż 2 dni od badania, badaniem per rectrum, biopsją prostaty, USG prostaty, usunięciem fragmentu prostaty, intensywnym wysiłkiem fizycznym lub zapaleniem dróg moczowych i prostaty.
Zdarzają się również sytuacje, w których wyniki pokazują bardzo niski poziom PSA. Zazwyczaj jest to spowodowane jednym z następujących czynników: 

• usunięciem prostaty, 
• leczeniem radio- i chemioterapią,
• usunięciem jąder.

Po uzyskaniu wyników badań, w których poziom całkowitego PSA jest niepokojąco wysoki, zalecane jest przystąpienie do kolejnego badania – testu stężenia wolnej frakcji antygenu prostaty PSA. Gdy badania zostaną rozpatrzone przez lekarza, podejmowana jest decyzja o kolejnych działaniach. Jeśli PSA wolne jest niskie, oznacza to, że mężczyzna zagrożony jest ryzykiem wystąpienia nowotworu. Z kolei kiedy PSA wolne jest wysokie w stosunku do poziomu PSA całkowitego, ryzyko nowotworu jest niskie. 

Poważne ryzyko rozwinięcia się nowotworu w okolicy prostaty występuje w przypadku gwałtownego wzrostu stężenia antygenu na krótkiej przestrzeni czasu, oraz kiedy badania PSA wskazują na ilość większą niż 10 ng/ml. Badania powinny jednak być kontynuowane w formie badania biopsji, która pozwala ostatecznie określić, czy rozwija się nowotwór.

Podobnie jak w przypadku wielu innych wskaźników, normy PSA również są zależne od wielu czynników. Najważniejszym z nich jest oczywiście wiek. Umowną normą jest poziom PSA całkowitego nieprzekraczający 4.0 ng/ml. Rozróżnia się następujące bezpieczne normy dla poszczególnych przedziałów wiekowych:

• 40-50 lat – norma 2, 5 ng/ml,
• 50–60 lat – norma 3, 5 ng/ml,
• 60–70 lat – norma 4, 5 ng/ml,
• 70–80 lat – norma 6, 5 ng/ml.

Zdarzają się jednak sytuacje, w których wyników nie da się odpowiednio zinterpretować na podstawie samego wyniku PSA całkowitego. Ma to miejsce, kiedy zawiera się on w przedziale 4-10 ng/ml. Powodem tego jest problem z rozróżnieniem niewielkiego przerostu gruczołu krokowego, który prowadzi do nieznacznego podniesienia poziomu PSA oraz raka prostaty. Lekarze w takiej sytuacji rekomendują wykonanie badania PSA wolnego. Oznaczany jest on jako odsetek całkowitego PSA:

• stosunek fPSA/PSA jest mniejszy niż 10 proc. – znaczące prawdopodobieństwo wystąpienia raka prostaty,
• stosunek fPSA/PSA jest większy niż 25 proc. – prawdopodobieństwo raka prostaty jest niewielkie.

Badania PSA zyskały na popularności po wydaniu zalecenia przez Amerykańskie Towarzystwo Urologicznego (AUA) w 2013 roku. Wielu lekarzy nie zgadza się jednak z przydatnością stosowania badań PSA u mężczyzn bez objawów choroby nowotworowej. Duża część organizacji zdrowotnych o światowym znaczeniu nie zaleca kontrolnych badań PSA (są to m.in. National Cancer Institute oraz Centers for Disease Control and Prevention). Istnieje jednak wiele organizacji, które wręcz przeciwnie, zalecają coroczne kontrolne badania PSA oraz per rectum (np. American Cancer Society).

Znanych jest jednak wiele przypadków, w których pacjenci byli niepotrzebnie leczeni, co kończyło się skutkami ubocznymi np. impotencją lub nietrzymaniem moczu. Podobnego zdania jest zasłużony amerykański prof. Richard Ablin, który niejednokrotnie przekonywał, że badanie PSA nie jest skuteczne w wykrywaniu raka prostaty oraz ocenie zagrożenia guza. Nikt jednak nie zaprzecza temu, że testy PSA powinny być przeprowadzane u mężczyzn zagrożonych wystąpieniem raka prostaty (np. z racji podobnych sytuacji w rodzinie).

Obecnie mało kto neguje przydatność badania PSA. Regularne przeprowadzanie testów zwiększa szansę na odpowiednio szybkie wykrycie raka prostaty, który może być nie tylko uciążliwy dla mężczyzny, ale przede wszystkim zagrażać jego zdrowiu. Jak wykazują wyniki badań, ten rodzaj raka jest drugim pod względem liczby zbadanych przypadków. Szczególnie narażeni są na niego mężczyźni po ukończeniu 40. roku życia. To właśnie mężczyźni w takim wieku powinny w pierwszej kolejności udać się na specjalistyczne badania krwi pod kątem PSA. Obowiązkowo takie testy powinni wykonywać mężczyźni po 55. roku życia, ponieważ to właśnie oni są najbardziej narażeni na choroby prostaty, które w tym wieku mogą być wyjątkowo trudne do wyleczenia.

Przeczytaj też: Choroby prostaty – zapalenie a rak gruczołu krokowego. Sprawdź, jak zapobiec chorobom prostaty i kiedy udać się do urologa?

Kulisy Zdrowia: Prostata