Jakie mogą być przyczyny omdlenia? O czym może świadczyć krótkotrwała utrata przytomności? Pierwsza pomoc przy omdleniach

Omdlenia (inaczej zasłabnięcia) to nagłe, krótkotrwałe utraty przytomności, charakteryzujące się szybkim rozwojem objawów aż do całkowitej utraty przytomności, stosunkowo niedługim czasem trwania oraz odzyskaniem przytomności. Pojawiają się one z powodu krótkotrwałego zmniejszenia dopływu tlenu do mózgu. W związku z tym przejściowym niedotlenieniem następuje niewystarczający przepływ krwi, który jest zależny od właściwej pracy serca.

Omdlenie najczęściej trwa od kilku sekund do kilku minut, a następnie dochodzi do odzyskania pełnej świadomości.

Omdlenie może stanowić reakcję emocjonalną, u niektórych np. wywołuje je widok krwi. Często jest ono skutkiem chwilowego niedotlenienia mózgu, np. pod wpływem upału, wysiłku, stresu, głodu, przebywania w dusznym pomieszczeniu. Niejednokrotnie omdlenia zdarzają się kobietom w ciąży, mogą się także pojawiać u niemowląt.

Przyczyny omdleń najczęściej leżą w układzie krwionośnym lub nerwowym. Wyodrębnia się trzy rodzaje omdleń ze względu na ich przyczyny:

• omdlenia kardiogenne – występują w związku z arytmią, która może wynikać z dysfunkcji węzła zatokowego bądź choroby układu przewodzącego przedsionkowo-komorowego. Wśród pozostałych przyczyn wyróżnia się choroby zmniejszające wydolność serca, takie jak: guzy serca, anomalie tętnic wieńcowych, kardiopatia, wady zastawek, choroba wieńcowa. Jest to bardzo rzadki rodzaj omdleń,
• omdlenia odruchowe – są wynikiem zaburzenia regulacji układu krążenia spowodowanym przez układ nerwowy. Prowadzi to do bradykardii bądź rozszerzenia naczyń. Do tego rodzaju omdleń zalicza się omdlenia sytuacyjne (np. wstawanie z pozycji siedzącej, kaszel, ból trzewny, śmiech, gra na instrumentach dętych) oraz omdlenia wazowagalne (wywołane silnymi emocjami bądź stresem sytuacyjnym),
• omdlenia ortostatyczne – są skutkiem spadku ciśnienia w pozycji pionowej. Ich przyczynę może stanowić wtórna bądź pierwotna niewydolność autonomiczna. Wtórna niewydolność autonomiczna jest spowodowana mocznicą, cukrzycą, skrobiawicą lub urazem rdzenia kręgowego. Niewydolność pierwotna zaś jest spowodowana m.in. przez zanik wieloukładowy. Ortostatyczne omdlenia bywają również skutkiem zażywania niektórych leków bądź utraty płynów w związku z wymiotami czy biegunką.

W przypadku omdleń wazowagalnych, czyli wywołanych stresem lub silnymi emocjami, najpierw pojawiają się zwykle tzw. objawy prodromalne (zwiastujące), takie jak:

• bladość skóry,
• nudności,
• zaburzenia słuchu,
• zawroty głowy,
• zaburzenia widzenia,
• nadmierna potliwość.

Czytaj także: Epilepsja to tajemnicza choroba. Atak padaczki trudno przewidzieć, a jego przyczyn jest wiele. Zobacz, jak udzielić pomocy epileptykowi

Samo omdlenie może być nagłe i nie dawać żadnych konkretnych objawów. Najczęściej jednak występuje stan przedomdleniowy, dla którego charakterystyczne są:

• mroczki przed oczami,
• poczucie duszności,
• zaburzenia widzenia, wrażenie ciemności,
• bladość skóry,
• zimne poty,
• zwiększona potliwość,
• kołatanie serca,
• uderzenia gorąca,
• zawroty głowy,
• osłabienie,
• zaburzenia rytmu serca,
• obniżenie napięcia mięśniowego.

Omdlenia mogą mieć zarówno niegroźne przyczyny, jak i poważne podłoża. Szczególnie niebezpieczne są częste, powtarzające się zasłabnięcia. Wśród ich przyczyn znajdują się:

• udar cieplny – powstaje na skutek zbyt długiego nagrzewania ciała, pod którego wpływem zaburzona zostaje praca ośrodka termoregulacji i dochodzi do utraty elektrolitów oraz odwodnienia.
  Zapalenie stawów kręgosłupa szyjnego – przyczyna omdleń może tkwić w chorobie zwyrodnieniowej. Konieczna jest wówczas wizyta u lekarza.
• udar mózgu – jest to bardzo częsty powód wielu omdleń. Konieczne jest natychmiastowe wezwanie pogotowia ratunkowego,
• niskie ciśnienie krwi – gdy ciśnienie spada zbyt gwałtownie, może dochodzić do zasłabnięć wynikających z niedotlenienia mózgu,
• arytmia serca – w przypadku zakłócenia wytwarzania impulsów serca (np. z powodu nadciśnienia czy miażdżycy), możliwym skutkiem są omdlenia. Konieczne jest rozpoczęcie właściwego leczenia,
• hipoglikemia – zbyt niska ilość glukozy we krwi (tzw. hipoglikemia). W przypadku uczucia osłabienia najlepiej sięgnąć po coś słodkiego. Ważne jest wykonanie badań diagnostycznych w kierunku cukrzycy,
• padaczka – charakterystyczne jest występowanie drgawek,
• wady wrodzone serca,
• zator płucny – oprócz omdlenia pojawiają się także bóle w klatce piersiowej,
• niedokrwistość – inaczej anemia; często wywołuje omdlenia. Konieczna jest wizyta u specjalisty,
• ciąża – u kobiet w wieku rozrodczym często omdlenia są zwiastunem ciąży, ponieważ mogą pojawić się w pierwszym miesiącu ciąży jako skutek wielu zmian hormonalnych zachodzących w tym czasie w organizmie kobiety. Zasłabnięcie jest wtedy skutkiem spadku ciśnienia tętniczego,
• migrena – typowe są objawy w okolicach oczu, przede wszystkim światłowstręt.

Jak widać, przyczyny omdlenia mogą być bardzo różne. Najlepiej, aby każde jednorazowe zasłabnięcie było skonsultowane z lekarzem, który powinien zlecić wykonanie odpowiednich badań. Najczęściej są to badania kontrolujące poziom żelaza oraz cukru we krwi, a także EKG. Rzadziej zleca się konsultację neurologiczną.

Podczas ciąży wzrasta poziom niektórych hormonów, m.in. tyroksyny oraz prolaktyny. W związku z tym dochodzi do poszerzenia naczyń krwionośnych, przez co krew ma możliwość szybszego przepływu do będącego w łonie matki dziecka. Jednak powoduje to jednocześnie, że krew wraca do serca dłużej. W związku z tym dochodzi do obniżenia ciśnienia krwi, zmniejszenia ilości krwi dochodzącej do mózgu, a tym samym pojawiają się zasłabnięcia. Są one naturalne na początku oraz w połowie ciąży.

W okresie ciąży zasłabnięcia mogą także powodować żylaki, zmniejszony poziom cukru we krwi - tzw. hipoglikemia oraz anemia. Istnieje także możliwość, że omdlenie spowodowała nagła zmiana pozycji, zwłaszcza z leżącej lub siedzącej na stojącą. W trakcie siedzenia bowiem dochodzi do zbierania się krwi w dolnych partiach ciała, z kolei przy nagłym wstawaniu jej powrót do mózgu może być opóźniony, co w konsekwencji wywołuje zawroty głowy oraz nudności. W okresie ciąży należy zatem dbać o to, by unikać gwałtownych ruchów.

Do omdleń może także dochodzić z powodu wykonywania zbyt intensywnych ćwiczeń fizycznych. Najlepiej postawić na spokojny, relaksujący wysiłek. Jeśli kobieta w ciąży odczuwa w trakcie jego wykonywania zmęczenie, to powinna go przerwać i odpocząć. Doskonałym pomysłem na aktywność fizyczną w ciąży są spacery na świeżym powietrzu lub joga.

Omdlenia zdecydowanie częściej będą się pojawiały u ciężarnych, które cierpią na takie dolegliwości jak:

• cukrzyca,
• anemia – niedokrwistość,
• odwodnienie,
• wymioty,
• nudności.

W przypadku zbyt częstego występowania zasłabnięć należy niezwłocznie skontaktować się z lekarzem. Mogą one bowiem świadczyć o poważnych zaburzeniach w przebiegu ciąży takich jak np. krwawienie z łożyska czy ciąża pozamaciczna.

Zasłabnięcia u dzieci w większości przypadków mają charakter odruchowy – są wywołane przez silny stres bądź inne emocje. Aby sprawdzić, czy zdrowie dziecka jest zagrożone, należy zmierzyć ciśnienie tętnicze w pozycji stojącej, a także wykonać badanie elektrokardiograficzne (EKG). Jeśli dziecko mdleje, ważne jest, aby dążyć do jego uspokojenia oraz racjonalnego wyjaśnienia zaistniałej sytuacji.

Omdlenia występują również u niemowląt. Są związane z napadami bezdechu afektywnego, mogącego mieć przebieg siny lub blady. W przypadku napadów sinicznych najpierw występuje długi płacz, a następnie wstrzymanie oddechu. Typowe są wówczas spadek tętna, obniżenie ciśnienia oraz czasami drgawki. Napady blade zaś poprzedzane są pojedynczym krzykiem bez wstrzymania oddechu, po czym dochodzi do nagłej utraty przytomności dziecka.

Gdy dojdzie do omdlenia w pierwszej kolejności należy skontrolować czynności życiowe, takie jak oddech i przytomność. Jeżeli oddech jest niewyczuwalny, należy natychmiast wezwać pogotowie (dzwoniąc po numer 112) i rozpocząć resuscytację krążeniowo-oddechową. W przypadku występowania oddechu należy położyć nieprzytomną osobę w pozycji bocznej bezpiecznej. Według najnowszych zaleceń nie jest wskazane, aby unosić kończyny do góry, ponieważ przyczyna omdlenia może leżeć w schorzeniach neurologicznych bądź kardiologicznych.

Ważne jest również, by osoba, która uległa zasłabnięciu miała dostęp do świeżego powietrza, a także, aby zapewnić jej swobodne oddychanie, np. rozpinając krawat czy bluzkę. Po odzyskaniu przytomności, chory nie powinien od razu wstawać ani gwałtownie zmieniać pozycji. Powinno się to odbywać powoli i przy pomocy innej osoby.

Po epizodzie zasłabnięcia konieczne jest ustalenie, czy rzeczywiście było to omdlenie, jakie były jego możliwe przyczyny, a także czy dana osoba zalicza się do grupy o zwiększonym ryzyku zgonu czy innych groźnych powikłań. Konieczne jest zatem przeprowadzenie wywiadu lekarskiego oraz badanie przedmiotowe i wykonanie badań dodatkowych, takich jak: EKG, testy wysiłkowe, morfologia, cewnikowanie serca, badanie elektrofizjologiczne, badanie neurologiczne, badanie echokardiograficzne (echo serca) oraz badanie psychiatryczne.

Dzięki danym uzyskanym podczas wywiadu z pacjentem i wynikom zleconych badań specjalista dąży do określenia postaci omdlenia, a tym samym ustalenia właściwego postępowania leczniczego. Ma ono zapobiegać nawrotom omdleń, urazom, które mogą im towarzyszyć oraz przedwczesnej śmierci.

Bardzo ważne miejsce w diagnostyce omdleń zajmuje obserwacja pracy serca. Poszukiwane są zaburzenia rytmu, które mogą prowadzić do utraty przytomności oraz strukturalne uszkodzenia serca uwidaczniające się w badaniu echokardiograficznym. Nie są to proste badania, ponieważ arytmie często wyróżniają się charakterem napadowym, który jest niełatwy do uchwycenia w krótkim badaniu EKG. Z tego powodu stosowane są przenośne rejestratory, które prowadzą monitoring EKG przez całą dobę - jest to tzw. metoda Holtera. Wykorzystuje się także miniaturowe rejestratory, które są wszczepiane pod skórę i dzięki nim bada się zaburzenia rytmu serca przez kilkanaście miesięcy.

W przypadku chęci potwierdzenia omdlenia odruchowego stosuje się test pochyleniowy. Umieszcza się pacjenta na specjalnym stole, na którym przypięty jest pasami. Monitorowane jest w sposób ciągły jego EKG oraz ciśnienie tętnicze. Najpierw badany jest on w pozycji leżącej, następnie wykonywana jest jego pionizacja o ok. 60-70 stopni. Po kilkunastu minutach podawane są leki prowokacyjne. Gdy w którejś fazie nastąpi utrata przytomności oznacza to, że u pacjenta występują omdlenia odruchowe.

Leczenie omdleń, które nie mają konkretnej przyczyny w poważnej chorobie, polega na zapobieganiu im. Najważniejsze kwestie, o których należy pamiętać:

• zjedzenie śniadania przed wyjściem z domu,
• spożywanie 4-6 posiłków dziennie i dbaniu o to, by zawierały cukry złożone,
• powolne i stopniowe wstawanie z łóżka,
• unikanie widoków, które powodują zasłabnięcia, np. krwi,
• wypijanie odpowiedniej ilości płynów, czyli minimum 2 l wody mineralnej dziennie,
• noszenie przy sobie butelki z wodą na wypadek, gdyby miało się znów zrobić słabo,
• regularne spożywanie posiłków, by w ten sposób dbać o utrzymywanie stałego poziomu cukru we krwi. Odradza się jedzenie słodyczy, które szybko podnoszą cukier, ale także wywołują jego błyskawiczny spadek,
• picie wody mineralnej, zielonej herbaty oraz naparów ziołowych, unikanie napojów gazowanych i słodzonych. Nie warto przesadzać z płynami zawierającymi kofeinę, typu coca-cola czy kawa,
• zapobieganie anemii poprzez spożywanie potraw zawierających żelazo, takie jak mięso, fasole, kalafior czy drób. Można także stosować gotowe suplementy, zawierające ten składnik,
• ubieranie się lekko i przewiewnie w upalne dni, nie zakładanie obcisłych ubrań, które nie przepuszczają powietrza.

Właściwe leczenie omdleń jest zależne od ich rodzaju oraz postaci, a więc od mechanizmu, który doprowadził do ich wystąpienia. Wyróżnia się kilka metod: farmakologię, leczenie niefarmakologiczne (trening pochyleniowy, unikanie miejsc i sytuacji powodujących zasłabnięcia, trening ortostatyczny) oraz stała stymulacja serca – jeżeli przyczyna omdleń tkwi w zaburzeniach automatyzmu, a także przewodzenia w układzie bodźcowo-przewodzącym w sercu. Czasem konieczna jest także implantacja kardiowertera defibrylatora, w przypadku, gdy zasłabnięcia prowadzić mogą do nagłego zgonu sercowego.