Świerzb ludzki - drogi zakażenia, przyczyny, objawy, diagnostyka i leczenie. Jak można zakazić się świerzbowcem?

Świerzb to choroba zakaźna, wywołana obecnością pasożyta skóry — świerzbowca ludzkiego (Sarcoptes scabiei), z gromady pajęczaków (roztocza). Nie wnika on do organizmu, bytuje na ludzkiej skórze i tam się rozmnaża. Objawy choroby wywołują nimfy (larwy) oraz zapłodnione samice, ponieważ samce żyją tylko do momentu, w którym zapłodnią jaja. Samice świerzbowca z pomocą rozwiniętych szczękoczułek drążą w naskórku rogowym nory świerzbowcowe — tunele, w których mogą złożyć kilka jaj dziennie. Z jaj wykluwają się nimfy, które następnie, w dwóch fazach, przekształcają się w dorosłe osobniki. Dojrzewanie odbywa się w torebkach mieszków włosowych. Świerzbowce płci żeńskiej są w stanie przeżyć poza ciałem żywiciela do 10 dni, natomiast męskie żyją wyłącznie na ludzkiej skórze. Odżywiają się zrogowaciałą warstwą naskórka oraz płynem tkankowym. Drążone przez nie tunele są od razu wypełniane kałem o szarawej barwie. Życie samicy świerzbowca trwa około 4 tygodni, pajęczak składa w tym czasie od 30 do 50 jaj w naskórku osoby chorej.

Świerzb ludzki objawia się dokuczliwym swędzeniem i zmianami skórnymi. Jest chorobą zaraźliwą — przenosi się głównie przez bezpośredni kontakt fizyczny. Dotyka około 300 milionów ludzi na świecie. Bardzo szybko rozprzestrzenia się w miejscach, gdzie żyje wiele osób, a warunki higieniczne są na niskim poziomie (koszary, domy opieki). Nie należy jednak sądzić, że świerzbowiec ludzki atakuje tylko osoby niedbające o higienę osobistą.

Świerzb przenosi się głównie przy bezpośrednim kontakcie. Grupy najbardziej narażone to ludzie pracujący w dużych skupiskach oraz dzieci chodzące do żłobków, przedszkoli. Najczęstsze sytuacje narażające na zakażenie świerzbem:

• Kontakt seksualny z osobą chorą.
• Używanie pościeli, ręcznika, odzieży osoby chorej.
• Opieka nad zarażonym dzieckiem lub osobą starszą.
• W przypadku dzieci zabawa z kontaktem fizycznym z zarażonym dzieckiem.

Zarażeniu świerzbowcem sprzyja niska odporność organizmu. Niektóre choroby (AIDS i inne zaburzenia odporności, choroby hematologiczne, choroba alkoholowa, narkomania) zwiększają częstość zachorowań, a także powodują cięższy przebieg choroby. Również niedostatki higieny osobistej sprzyjają zarażeniu się świerzbem. Podanie ręki czy krótkie, przelotne dotknięcie osoby chorej zwykle jest niewystarczające, by przenieść pasożyty. Na zakażonej osobie w jednym momencie znajduje się 10-15 świerzbowców ludzkich. Rzadko zdarzają się także przypadki zarażenia na basenie.

Świerzb objawia się po 2-4 tygodniach od momentu, w którym pasożyt trafi na skórę nosiciela. Jest to tak zwany okres wylęgania się. W tym czasie osoba, na której skórze zadomowiły się świerzbowce, może zarażać innych, ale sama nie odczuwa objawów i nie jest świadoma swojej choroby. Do objawów świerzbu należą:

• Silny świąd skóry, wzmagający się po kąpieli i w nocy (po rozgrzaniu skóry).
• Grudki, guzki i pęcherzyki na skórze.
• Przeczosy (ubytki w skórze wywołane drapaniem).

Najczęstsza lokalizacja zmian to przestrzenie międzypalcowe, pachy, klatka piersiowa, pępek, okolice sutków, narządy płciowe (u mężczyzn często prącie i moszna). Świerzb u dzieci najczęściej rozwija się na dłoniach i podeszwach stóp. W chorobach takich jak świerzb początkowe stadium (już po pojawianiu się objawów) nie różni się od dalszego przebiegu.

Ciężką, bardzo zaraźliwą i występującą głównie u osób z obniżoną odpornością chorobą jest świerzb norweski. Towarzyszy mu hiperkeratoza, czyli nadprodukcja naskórka rogowego. Obszary takiej skóry pojawiają się na całym ciele, zawierają bardzo dużo świerzbowców wraz z jajami. Osoby z taką formą zakażenia świerzbem mogą zarażać nawet poprzez krótki kontakt jak podanie ręki. Nie zawsze odczuwają charakterystyczne swędzenie, choć w większości przypadków jest ono mocno nasilone.

Świerzb wywołuje dość charakterystyczne objawy. Po ich zauważaniu warto zwrócić się do lekarza rodzinnego. Zwykle taka konsultacja pomaga ocenić, czy za dolegliwości odpowiada świerzb domowy, czy jest inna przyczyna. Czasem lekarz rodzinny kieruje pacjenta do dermatologa. Aby zdiagnozować świerzb, lekarz musi stwierdzić:

• Obecność norek świerzbowcowych (zabarwienie skóry roztworem jodu pozwala dostrzec je bardzo wyraźnie).
• Świąd nasilający się nocą.
• Przeczosy na skórze.
• Objawy występujące w miejscach typowych.

Lekarz będzie też pytał o objawy u osób mieszkających z chorym i mających z nim kontakt. Do niedawna istniał obowiązek zgłaszania przypadków świerzbu w stacji sanitarno-epidemiologicznej, od roku 2008 został zniesiony. Wszystkie osoby z otoczenia chorego muszą jednak poddać się leczeniu, by świerzbowiec nie miał szans się rozprzestrzeniać.

Świerzb leczy się za pomocą preparatów do stosowania na skórę. Są one przepisywane na receptę. Leki na świerzb zawierają permetrynę, krotamiton, lindan. Działają zabijając pasożyty oraz ich jaja, a także łagodzą świąd. Terapia wymaga nakładania preparatów równomiernie na całe ciało, z wyjątkiem skóry głowy (lecząc świerzb u dzieci poniżej 2. roku życia należy nakładać je także na twarz, uszy, głowę). Szczególnej uwagi wymagają wymienione powyżej powierzchnie, w których najczęściej gnieździ się świerzbowiec ludzki. Leki najlepiej działają wieczorem, gdy zwiększa się aktywność świerzbowców.

Leczenie świerzbu wymaga też przestrzegania pewnych zasad:

• Leczeniu poddaje się nie tylko osoba chora, ale wszyscy domownicy.
• Lek, po nałożeniu równomiernie na całe ciało, powinien pozostać na skórze przez 24 godziny.
• Odzież, pościel, ręczniki osoby chorej trzeba wyprać w wysokiej temperaturze (50 stopni) i wyprasować.

To, czego nie da się wyprać, można zapakować w szczelny worek na kilka dni, aż świerzbowce zginą bez kontaktu z żywicielem.
Leczenie świerzbu norweskiego wymaga zastosowania także środków doustnych oraz preparatów keratolitycznych, które rozmiękczają naskórek. Chory w trakcie leczenia musi być izolowany (zwykle przez 3 - 4 dni).W chorobach takich jak świerzb leczenie domowe może działać pomocniczo. Zaleca się szczególnie kąpiele z dodatkami olejku herbacianego, lawendowego, cynamonowego, a także przemywanie skóry naparami z tymianku, nagietka, babki wąskolistnej, kminku zwyczajnego. Trzeba jednak uważać, by przy tych zabiegach leki na świerzb nie zostały zmyte ze skóry.

Antybiotyki - kiedy szkodzą, a kiedy pomagają?