Bąblowica - groźna choroba pasożytnicza. Jak można zarazić się tasiemcem bąblowcowym?

Choroba pasożytnicza nazywana potocznie bąblowicą jest wywoływana przez bąblowca wielojamowego (Echinococcus multilocularis) lub bąblowca jednojamowego (Echinococcus granulosus). Występuje on od strefy klimatu umiarkowanego aż po strefę polarną. Jego żywicielami ostatecznymi są przedstawiciele rodziny psowatych, w szczególności lisy rude, lisy polarne, kojoty oraz jenoty. Bardzo rzadko stwierdza się go u psów domowych, choć istnieją takie przypadki (szczególnie u psów biegających bez opieki i polujących na małe gryzonie). Istnieją także pojedyncze doniesienia, że tasiemiec bąblowcowy występuje u kotów — w ich układzie pokarmowym panują jednak nieco inne warunki, przez co bąblowiec nie rozwija się tam prawidłowo.

Jak wszystkie pasożyty, także bąblowiec ma swój specyficzny cykl życiowy. Jaja pasożyta (onkosfery) znajdują się środowisku, na przykład na trawie, w wodzie lub glebie, dokąd trafiły z kałem zakażonego zwierzęcia. Następnie są zjadane przez żywicieli pośrednich, najczęściej małe gryzonie. Na terenie Europy są to najczęściej:

• Nornikowate (nornica, nornik).
• Chomikowate (karczownik, piżmak).

Jaja tasiemca rozwijają się w wątrobie gryzonia, przyjmując formę larwalną (nazywaną protoskoleksem). Następnie gryzoń jest zjadany przez polującego drapieżnika, czyli żywiciela ostatecznego. To właśnie w jego jelicie cienkim protoskoleksy zamieniają się w bardzo liczne (kilka setek), dorosłe formy E.multilocularis. Forma dojrzała to niewielki pasożyt (około 2 mm) o ciele zbudowanym z główki z hakami oraz 3-4 członów. Ostatni człon jest wypełniony jajami (od 200 do aż 600 jaj w jednym członie), które wykazują niezwykłą odporność na warunki środowiskowe. Nie wymagają, w przeciwieństwie do wielu innych pasożytów, kilkudniowego okresu inkubacji. Od razu po znalezieniu się poza organizmem żywiciela są inwazyjne. Gdy zwierzę wydala kał, wraz z nim do środowiska przedostają się dorosłe bąblowce. Człony ulegają rozpadowi, a jaja przyczepiają się do roślin, podłoża, pływają w wodzie. Gdy zjada je żywiciel pośredni, cykl rozwojowy bąblowca zostaje domknięty.

Odmiana bąblowca Echinococcus granulosus to tak zwany bąblowiec jednojamowy, odpowiadający za zachorowania na mniej groźną w skutkach i o wiele częściej występującą u ludzi bąblowicę jednojamową. Ta odmiana pasożyta częściej żyje w organizmach lisów, podczas gdy bąblowiec wielojamowy rozwija się głównie w organizmach psów. W Europie do zakażenia psów dochodzi rzadko, choć może się to zdarzać. Wysoki jest za to odsetek lisów zarażonych bąblowcem jednojamowym.

Bąblowica wielojamowa, czyli alweolarna echinokokoza lub alweokokoza, należy do grupy parazytoz — chorób wywołanych przez pasożyty. Bąblowiec, który przedostał się do organizmu człowieka, rozwija się najczęściej w wątrobie (60% przypadków). Oprócz wątroby może być zlokalizowany także w:

• Płucach.
• Śledzionie.
• Mózgu.
• Kościach.
• Nerkach.

W przypadku bąblowicy wielojamowej tasiemiec bąblowcowy szybko rozrasta się, niszcząc tkanki narządu. Wędruje też z krwią do innych narządów (oka, płuc, mózgu), co bardzo przypomina objawy nowotworu z przerzutami. Śmiertelność tej choroby przy braku podjętego leczenia wynosi aż 90%. Duże jest także ryzyko nawrotów. Ze względu na zwiększanie się populacji lisów wzrasta też odsetek zachorowań na tę groźną postać bąblowicy. W Polsce w 2010 roku zdiagnozowano 76 przypadków. W porównaniu do wyniku z roku 1999 (13), 2004 (25) oraz 2007 (52) widać wyraźną tendencję wzrostową. Podobne statystyki odnotowano w innych krajach Europy. Specjaliści tłumaczą, że z pewnością nie jest ona spowodowana rozwojem diagnostyki, ponieważ bąblowicę wciąż diagnozuje się w zaawansowanym stadium. Bardzo często trudność diagnostyczną stanowi odróżnienie bąblowicy wielojamowej od nowotworu z przerzutami.

Nieco inaczej przebiega zakażenie bąblowcem jednojamowym. Rozwój choroby to bardzo powolny proces, często niewykrywalny przez całe lata (niekiedy od zarażenia pasożytem do jego wykrycia mija 15 lat). Pojedyncza cysta rozrasta się o około 1 cm średnicy rocznie. Z czasem zaczyna uciskać narządy i powodować rozmaite objawy w zależności od lokalizacji cysty. Torbiel jest otoczona dwiema błonami, a z czasem wokół niej wytwarza się także torebka włóknista.

W cyklu rozwojowym tasiemca bąblowca człowiek pełni rolę nietypowego żywiciela pośredniego. W jego organizmie nie dochodzi do rozwoju dorosłej formy bąblowca, znajduje się w nim jedynie larwa (protoskoleks). Do zakażenia dochodzi przez spożycie jaj tasiemca bąblowca. Najczęściej jaja przedostają się do układu pokarmowego z zanieczyszczonych rąk. Do czynników ryzyka należy:

• Praca w ogrodzie (kontakt z glebą).
• Spożywanie niemytych warzyw.
• Picie wody z niesprawdzonych źródeł.
• Wdychanie pyłu zawierającego jaja pasożyta podczas pracy na polu.
• Posiadanie psa biegającego bez dozoru i polującego na dzikie zwierzęta.

Prowadzono badania mające na celu ustalenie najczęstszych dróg zakażenia tasiemcami z rodzaju Echinococcus. Okazuje się, że wśród osób, u których zdiagnozowano bąblowicę najwięcej, bo ponad 70% wykonywało regularną pracę na roli. Sprzeczne wyniki uzyskano w kwestii takich czynników potencjalnego ryzyka jak posiadanie psa oraz łowiectwo. W powszechnej opinii największe zagrożenie bąblowicą wiąże się ze zbieraniem i spożywaniem jagód oraz grzybów, jednak badania wyraźnie temu zaprzeczają.

Objawy bąblowicy różnią się w zależności od tego, jaki gatunek bąblowca ją wywołał oraz w jakim miejscu w organizmie bytuje pasożyt. Warto więc przyjrzeć się objawom typowym dla bąblowicy wielojamowej oraz jednojamowej przy cyście zlokalizowanej w różnych częściach ciała.

Bąblowica jednojamowa
Ta postać choroby jest dość trudna do wykrycia, ponieważ rozwija się bardzo powoli. Umiejscowiona w narządzie wewnętrznym torbiel zawierająca larwy pasożyta rośnie, z czasem powodując ucisk na tkanki. Torbiel jest często mylona z guzem nowotworowym. Objawy są różne, w zależności od jej lokalizacji.

Wątroba (większość przypadków):

• Nasilający się ból w prawym podżebrzu.
• Kłucie w boku.
• Mdłości.
• Objawy żółtaczki.
• Zaburzenia trawienia.

Objawy obecności cysty pasożyta w wątrobie przypominają objawy nadciśnienia wrotnego. To między innymi wodobrzusze, powiększenie śledziony, hemoroidy, żylaki przełyku.

Płuca:

• Bóle w klatce piersiowej.
• Kaszel o niejasnej przyczynie.
• Krwioplucie.
• Duszności.

Mózg:

• Objawy podobne do tych, jakie powoduje guz mózgu. Mogą to być między innymi:
• Bóle głowy.
• Różnorodne objawy zaburzeń psychoneurologicznych (zachwiania równowagi, napady agresji, otępienie, zaburzenia pamięci świeżej, napady lęku, obniżenie nastroju, zaburzenia czucia, równowagi, oczopląs, zaburzenia mowy).

Nerki:

• Częste oddawanie moczu.
• Zmiana zabarwienia moczu.
• Krwiomocz.
• Ból.
• Kości
• Stopniowy zanik kości z ucisku,
• Złamania.

Bąblowica wielojamowa:
W tym przypadku rozwój choroby następuje szybciej. Larwa tasiemca bąblowca rozrasta się, niszcząc tkanki narządu (najczęściej wątroby). Z czasem za pośrednictwem naczyń krwionośnych larwy przedostają się do płuc, mózgu lub innych narządów (np. oka), tworząc tam osobne cysty. Objawy przypominają więc początkowo objawy bąblowicy jednojamowej rozwijającej się w wątrobie. Z czasem pojawiają się objawy charakterystyczne dla obecności cysty w narządach, do których nastąpiły przerzuty.

Zwykle tasiemiec bąblowcowy jest wykrywany przypadkowo w ramach badania USG lub RTG i wstępnie diagnozowany jako nowotwór. Dalsza diagnostyka obejmuje biopsję lub badanie materiału pobranego w trakcie operacji. Pewnych informacji mogą dostarczyć także badania laboratoryjne.

Badania obrazowe
RTG lub USG, często wykonane w procesach diagnostycznych związanych z wymienionymi wyżej objawami, może ukazać obecność torbieli. Na tym etapie nie da się jednak stwierdzić, czy widoczna torbiel to guz nowotworowy, czy cysta wytworzona przez tasiemiec bąblowcowy. Potrzebna jest dalsza diagnostyka.

Laboratoryjne rozpoznanie alweokokozy
To głównie badania serologiczne, mające na celu wykrycie swoistych dla larw Echinococcus przeciwciał surowiczych. Wykonuje się także badania molekularne (PCR - badanie wykrywające obecność DNA pasożyta w tkankach pacjenta, które pozwala na zróżnicowanie gatunków tasiemca).

Bardzo ważną grupą badań pobranych tkanek są też badania histopatologiczne. Na ich podstawie stwierdza się obecność protoskoleksów bąblowca. Badaniom poddaje się także płyn pobrany z cysty.

Bąblowicę stwierdza się jednoznacznie po stwierdzeniu obecności haczyków, larw lub fragmentów pęcherza bąblowca w narządach wewnętrznych. Z punktu widzenia pacjenta diagnostyka obejmuje więc badania obrazowe (USG, RTG), a następnie pobranie tkanek do dalszych analiz na drodze biopsji lub podczas operacji mającej na celu usunięcie cysty.

Jeśli badania potwierdzą, że za objawy u chorego odpowiada tasiemiec bąblowcowy, wdraża się leczenie zależne od poziomu zaawansowania choroby. Może to być leczenie zachowawcze (metoda PAIR — nakłuwanie cysty i podawanie do środka albendazolu, leku pasożytobójczego). Jednak szansą na pełne wyleczenie jest tylko operacyjne usunięcie cysty lub cyst.

Jednojamowa bąblowica
Gdy rozwinie się jednojamowa bąblowica, leczenie polega zazwyczaj na przeprowadzeniu operacji i usunięciu cysty z narządu. Leczenie zachowawcze wdraża się w przypadkach nieoperacyjnych.

Rokowania zależą w dużej mierze od tego, jak duże uszkodzenia wątroby zdążył spowodować pasożyt. Niekiedy konieczne jest przeprowadzenie przeszczepu wątroby. Choroba może więc spowodować poważne spustoszenie w organizmie, nawet jeśli śmiertelność pacjentów jest bardzo niska, a szanse na całkowite pozbycie się pasożyta spore.

Wielojamowa bąblowica
Jeśli przyczyną choroby jest tasiemiec bąblowcowy echinococcus multilocularis, leczenie jest o wiele bardziej skomplikowane, a ryzyko nawrotów o wiele większe. Leczenie zmniejsza śmiertelność pacjentów do 10-14% (w porównaniu z 90% w przypadkach nieobjętych leczeniem).

Pierwszym krokiem w leczeniu bąblowicy wielokomorowej jest chirurgiczne usunięcie zlokalizowanych cyst. Bardzo często operacji towarzyszy usunięcie dużych fragmentów wątroby. Następnie chory zostaje objęty chemioterapią środkami pasożytobójczymi. W większości przypadków do końca życia przyjmują preparaty benzimidazolowe, żeby zmniejszyć ryzyko nawrotów choroby.

Bąblowica jest chorobą, która nie występuje często. Jednak poziom patogenności pasożyta i niezbyt pomyślne rokowania (zwłaszcza w przypadku E.multilocularis) sprawiają, że warto znać zasady skutecznej profilaktyki.

Aby zminimalizować ryzyko zakażenia tasiemcem bąblowcem, należy:

1. Zawsze dokładnie myć ręce po kontakcie z glebą (prace w ogrodzie, rekreacja na łące itp.).
2. Myć warzywa przed zjedzeniem.
3. Nie pozwalać zwierzętom domowym (psy, koty) polować na gryzonie.
4. Regularnie odrobaczać psy i koty preparatami z prazikwantelem.
5. Zabezpieczyć posesję oraz śmietniki przed dostępem lisów, nie dokarmiać ich.
6. Zawsze myć owoce leśne i grzyby.
7. Nie żuć zerwanych źdźbeł trawy.
8. Jaja tasiemca mogą znajdować się wszędzie, gdzie przebywały zarażone lisy czy jenoty. Najlepszą i najbardziej kompleksową formą profilaktyki jest więc regularne mycie rąk i dbanie o domowe psy i koty (nadzór, regularne odrobaczanie). Dzięki temu ryzyko zachorowania na bąblowicę znacząco maleje. Nie ma też powodu, by unikać spożywania owoców leśnych czy grzybów. Obróbka termiczna (powyżej 60 stopni) skutecznie zabija jaja bąblowca.

Dlaczego ludzie decydują się na dietę tasiemcową?