Psychopata – kim jest i jak go rozpoznać? Cechy osobowości psychopatycznej

Termin „psychopata” pochodzi z języka greckiego. Wywodzi się od słów „psyche”, czyli dusza oraz „pathos” – cierpienie. Chociaż jest on często używany w psychiatrii i psychologii, warto pamiętać, że nie funkcjonuje on jako samodzielna jednostka chorobowa. Używana w Polsce klasyfikacja chorób ICD-10 używa terminu osobowość dyssocjalna, czyli aspołeczna. Jest to zaburzenie zaliczane do grupy zaburzeń osobowości, czyli najgłębiej zakorzenionych nieprawidłowości psychiki człowieka.

Badacze posługujący się pojęciem psychopatii lub osobowości psychopatycznej wskazują, że termin osobowość dyssocjalna jest szerszym pojęciem, w którego obrębie mieszczą się także inne typy zaburzeń.

Psychopata lub inaczej osoba o osobowości psychopatycznej posiada pewien zespół charakterystycznych cech. Kryteria, według których diagnozuje się osobowość dyssocjalną na ogół są to także cechy psychopaty, chociaż konkretne przejawy tych cech mogą wskazywać na inne niż psychopatia formy osobowości dyssocjalnej:

• Brak zdolności do uwzględniania uczuć i potrzeb innych. Psychopata może imitować empatyczne zachowania, ale tylko wtedy, gdy uznaje, że mu się to opłaca. W taki sposób może wytworzyć w kimś przekonanie o łączącej ich silnej więzi. Psychopata bez wahania porzuci jednak tę osobę, gdy relacja przestanie przynosić mu korzyści.
• Lekceważenie norm społecznych oraz stały brak odpowiedzialności. Psychopaci często łamią prawo na różne sposoby, ponieważ zupełnie nie liczą się z normami, które prawo kodyfikuje. Zainteresowani są wyłącznie własnymi celami i są gotowi łamać wszelkie powszechnie uznawane reguły, jeżeli stoją one w sprzeczności z ich dążeniami.
• Niezdolność do utrzymywania trwałych relacji. Psychopaci bardzo łatwo nawiązują relacje, ponieważ świetnie manipulują innymi i utrzymują pozory. Relacje te są jednak bardzo powierzchowne, gdyż sfera emocjonalna interakcji międzyludzkich jest dla psychopatów niedostępna. Z tego względu relacje te są też bardzo krótkotrwałe.
• Skłonność do agresji i łatwe frustrowanie się. Psychopaci dążą do swoich celów bez względu na wszystko. Dlatego źle znoszą jakiekolwiek przeszkody. Ich przemoc nie jest jednak wybuchowa – przybiera raczej formę zimnego, metodycznego usuwania trudności siłą lub przybiera formę znęcania się psychicznego.
• Brak zdolności do odczuwania poczucia winy i zmiany swojego zachowania. Psychopaci nie zmieniają swojego postępowania nawet pod wpływem ich negatywnych konsekwencji czy kar, także prawnych. Traktują je jako zbędne utrudnienia.
• Skłonność do obwiniania innych lub racjonalizowania swojego postępowania. Psychopaci zwykle dostrzegają rozbieżność między swoimi dążeniami i wartościami a tymi, jakie uznawane są w ich otoczeniu. Są jednak pozbawieni autokrytycyzmu, więc winą za ten konflikt obarczają zawsze czynniki niezależne od nich.

Bardzo powszechny stereotyp psychopaty przedstawia go jako przestępcę, zbira, często nawet mordercę. Faktycznie zdarza się, że psychopata dopuszcza się pozbawienia życia innej osoby. Co znamienne, prawie nigdy nie odbywa się to w afekcie, a raczej przybiera formę zaplanowanej zbrodni, która została uprzednio wykalkulowana jako opłacalna.

Warto jednak pamiętać, że znaczna część psychopatów całkowicie nie pasuje do tego wyobrażenia. Są to bardzo często osoby o bardzo wysokim ilorazie inteligencji, co w połączeniu z brakiem empatii i zdolnością do manipulowania innymi sprawia, że z łatwością odnoszą sukcesy towarzyskie czy zawodowe. Nie martwią się etycznym wymiarem swoich działań, dlatego działają skuteczniej niż większość osób, które przed pewnymi wyborami powstrzymuje sumienie czy posłuszeństwo wobec prawa.

Co ciekawe, istnieją badania naukowe świadczące o tym, że procent psychopatów na stanowiskach w dużych firmach jest tym większy, im wyższe stanowiska bierzemy pod uwagę. Oznacza to, że psychopaci potrafią dobrze odnajdywać się w hierarchicznych strukturach, zdobywać oraz pełnić kierownicze stanowiska. Przeważnie są ujmujący i czarujący wobec przełożonych. Osoby niżej w hierarchii traktują natomiast bezwzględnie, dopuszczając się także mobbingu.

Sprawdź: Jak rozpoznać współuzależnienie

Psychopata to zaburzenie osobowości, ale przyczyny tego stanu nie są do końca znane, podobnie jak powody wystąpienia innych zaburzeń. Tego typu stany są najbardziej złożone i najgłębiej zakorzenione spośród zaburzeń psychicznych. Podobnie jest w przypadku różnych innych postaci osobowości dyssocjalnej.

Najpopularniejsza obecnie hipoteza mówi, że wykształcenie się tego zaburzenia wynika z kombinacji czynników genetycznych i środowiskowych. Zaobserwowano, że cechy świadczące o rozwoju osobowości psychopatycznej występują częściej u osób z historią tego typu zaburzeń w rodzinie. Ponadto psychopaci bardzo często wywodzą się z rodzin dysfunkcyjnych. Powtarzającym się motywem jest brak należytej uwagi i zaangażowania emocjonalnego rodziców, co może tłumaczyć charakterystyczny dla psychopatów brak empatii i poczucia winy.

Warto pamiętać, że psychopatia to nie tylko deficyty w sferze charakteru czy umiejętności interpersonalnych. Odkryto bowiem odchylenia w aktywności neurologicznej w mózgach psychopatów. Okazuje się, że obszary w mózgu (m.in. płat czołowy) odpowiedzialne właśnie za reakcje emocjonalne, interakcje społeczne czy wybory moralne u psychopatów wykazują o wiele mniejszą aktywność, niż u osób zdrowych. Dowodzi to, że zaburzenie to wywołane jest zmianami na poziomie neurologicznym.

Leczenie zaburzeń osobowości jest zawsze ogromnym wyzwaniem dla terapeutów ze względu na to, jak rozległymi są one dysfunkcjami. W przypadku osobowości aspołecznej i psychopatii trudność jest jeszcze większa. Przede wszystkim, psychopata jako osoba pozbawiona autokrytycyzmu najczęściej nie widzi najmniejszej potrzeby odbywania terapii. Najczęściej trafiają do terapeutów wyłącznie pod przymusem, na przykład jako warunek zwolnienia z odbycia kary pozbawienia wolności.

Skłonność psychopaty do manipulacji uwidacznia się również w kontaktach z terapeutą. Z łatwością wyczuje on, jakie reakcje są od niego oczekiwane i będzie mówił to, co terapeuta będzie chciał usłyszeć. Osoba przeprowadzająca terapię musi mieć się stale na baczności w kontaktach z psychopatą. Łatwo może ona zostać nim oczarowana lub zafascynowana z zawodowego punktu widzenia. Z drugiej strony, skrajne amoralne postępowanie psychopaty może sprawić, że terapeuta będzie żywił do niego niechęć, co także będzie rzutowało na przebieg terapii.

Nie udokumentowano w pełni skutecznej terapii dla osobowości dyssocjalnej. Czasem udaje się jedynie załagodzić najbardziej aspołeczne tendencje pacjentów.