Paraliż senny - co to jest, jak się przejawia i czy można zapobiec jego występowaniu?

Paraliż senny to zaburzenie snu (parasomnia), znane także jako paraliż przysenny bądź porażenie przysenne. Ten specyficzny stan nie stanowi zagrożenia życia, jednak sam w sobie jest przeżyciem budzącym w większości osób lęk. Paraliż senny zdarza się najczęściej w momencie wybudzania się, choć pojawia się także podczas zasypiania. Jego istotę stanowi katapleksja, czyli porażenie mięśni przy jednoczesnym zachowaniu świadomości. Osoba doświadczająca tego stanu nie może mówić, poruszać się, wstać, ale jest świadoma tego, co dzieje się dookoła niej. Sprawuje jedynie kontrolę nad oddychaniem oraz poruszaniem gałkami ocznymi. Paraliżowi przysennemu towarzyszą też nieprzyjemne doznania fizyczne oraz psychiczne.

Fizjologiczny stan katalepsji występuje podczas fazy REM (od angielskiego Rapid Eye Movement - szybkie ruchy gałek ocznych). Jest to faza snu, w której pojawiają się intensywne marzenia senne i duża aktywność mózgu. Bywa nazywana snem paradoksalnym. Niektórzy badacze twierdzą, że faza ta służy zachowaniu częściowej świadomości i kontroli otoczenia w czasie snu, na wypadek zbliżającego się niebezpieczeństwa. Charakterystyczny dla niej jest przyspieszony oddech i akcja serca. Faza REM występuje cyklicznie, co około 90 minut i trwa każdorazowo od 5 do 30 minut. U młodych osób zajmuje do 25 proc. całości snu. Prawidłowy czas trwania i ilość faz REM ma znaczenie dla zdrowia, jakości snu i samopoczucia człowieka, choć nie udało się dotąd wyjaśnić, dlaczego tak jest.

Stan paraliżu sennego zapobiega wykonywaniu przypadkowych, niekontrolowanych ruchów, które mogłyby sprawić, że śpiący człowiek zrobi sobie krzywdę lub skrzywdzi kogoś innego. Sam paraliż mięśni w czasie snu nie jest więc niczym niepokojącym czy niezdrowym. Przeciwnie, stanowi jeden z wielu potrzebnych mechanizmów. Paraliż senny odczuwany jako przykre doświadczenie ma miejsce, gdy katalepsja nastąpi w niewłaściwym momencie - podczas wybudzania się ze snu w fazie REM (64 proc. przypadków) lub zapadnia w sen (36 proc. przypadków), gdy nie doszło jeszcze do całkowitego „wyłączenia" świadomości. W badaniu EEG (elektroencefalografia, czyli rejestracja fal mózgowych) stan paraliżu przysennego jest nie do odróżnienia od zapisu charakterystycznego dla zwyczajnie przebiegającej fazy REM.

Czas trwania paraliżu sennego wynosi od kilku sekund do kilkunastu minut. Zwykle mija samoistnie, przechodząc w wybudzenie i odzyskanie władzy nad mięśniami lub w pełny sen. Zdrowe osoby doświadczają go sporadycznie, choć jest to zjawisko dość powszechne - przynajmniej raz w życiu doświadczyło go około 40-50 proc. populacji. Bardzo często doświadczają go dzieci i osoby starsze. U drugiej z tych grup częstotliwość doświadczeń paraliżu ma związek z częstszym wybudzaniem się i osłabieniem snu. Chroniczne paraliże przysenne dotyczą około 3-6 proc. ludzi.

Paraliż senny jest doświadczeniem, wywołującym szereg różnych doświadczeń, zależnych od osoby. Bardzo często przypadek paraliżu przysennego jest interpretowany jako działanie sił nadprzyrodzonych. Towarzyszą mu zarówno odczucia natury fizycznej, jak i psychicznej.

Odczucia fizyczne
Niemal zawsze występuje przyspieszone bicie serca, szybszy oddech. Częste są także uczucia gniecenia klatki piersiowej, dławienia, wykręcania ciała czy nawet przygniecenia całego ciała. Występuje niedowład wszystkich mięśni, nie można ruszyć żadnym z nich. Osoby, którym przytrafiają się paraliże przysenne, mają też wrażenie dzwonienia lub dudnienia w uszach, często towarzyszy im odczucie bezwładnego spadania w przepaść. Podczas porażenia przysennego osoba może sprawować kontrolę jedynie nad mięśniami oddechowymi oraz mięśniami gałek ocznych.

Odczucia psychiczne
Nieprzyjemne doświadczenia fizyczne towarzyszące temu stanowi, zwłaszcza poczucie dojmującej niemocy, wywołują silny lęk, niepokój, niekiedy nawet pełnoobjawowy atak paniki z dusznościami, bardzo szybką akcją serca i poczucie wielkiego zagrożenia. Co więcej, paraliżowi przysennemu towarzyszą też dość często omamy i halucynacje. Może to być słyszenie nieistniejących dźwięków lub widzenie obrazów, niekiedy bardzo rozbudowanych, a także poczucie czyjejś obecności w pokoju. Zdarzają się doświadczenia autoskopijne - widzenie własnego sobowtóra lub postaci niepodobnej do siebie, z przeświadczeniem, że jest to sobowtór. Poczucie lęku wzmacnia też wrażenie nacisku na klatkę piersiową lub bycia trzymanym, skrępowanym. Objawy paraliżu przysennego wzmacniają się wzajemnie i nasilają swoją intensywność. Halucynacje mogą być całkowicie oderwane od czegokolwiek, co śniący zna, lub dotyczyć jego codziennych lęków i niepokojów, podobnie jak marzenia senne.

Paraliż senny jest rodzajem „błędu" w działaniu organizmu i może zdarzyć się spontanicznie, bez większych podstaw ani przyczyn. Istnieje jednak szereg chorób, stanów i nawyków dotyczących stylu życia, które zwiększają prawdopodobieństwo jego występowania. Wciąż trwają badania nad tym niezwykłym stanem, choć wyniki nadal nie są jednoznaczne i precyzyjne.

• Styl życia i przyzwyczajenia

Pierwszym czynnikiem, który sprzyja częstemu doświadczaniu tych przykrych stanów ,jest nieprawidłowa higiena snu. Pod tym pojęciem kryje się nawyk zbyt późnego zasypiania, nieregularnych pór oraz długości snu, a także regularne niedosypianie. Częstym i powtarzającym się paraliżom przysennym sprzyja także życie w ciągłym, silnym stresie oraz nieprawidłowa dieta, szczególnie mocne najadanie się lub przejadanie przed zaśnięciem. Przyczyną bywają także częste zmiany stref czasowych, które wytrącają organizm z naturalnego rytmu snu i czuwania.

• Czynniki genetyczne

Istnieją badania pokazujące, że paraliż senny częściej występuje u osób o typach HLA DR2 oraz DQ1. Pojawia się także rodzinnie - jeśli jedno z rodziców ma skłonności do doświadczania tego stanu, istnieje szansa, że jego dzieci również będą je miały.

• Zaburzenia snu

Paraliż senny towarzyszy także niektórym zaburzeniom snu. Przytrafia się często osobom cierpiącym na narkolepsję. Choroba ta wiąże się z wyraźnymi zaburzeniami w fazie snu REM. U 49 proc. pacjentów cierpiących na narkolepsję paraliż przysenny zdarza się chronicznie. Może to być spowodowane faktem, że w tej chorobie pierwsza faza REM pojawia się tuż po zaśnięciu, nie jak u zdrowych osób, około 90 minut po nim. Towarzyszy też takim zaburzeniom jak epilepsja i hipersomnia (nadmierna senność, także w okresach aktywności, mimo przesypiania całych nocy).

• Zaburzenia psychiczne

Paraliż senny towarzyszy też pacjentom chorującym na zaburzenia psychiczne, głównie ze spektrum zaburzeń nastroju (lękowych) oraz PTSD (zespół stresu pourazowego). Zjawisko występuje też często u osób uzależnionych od alkoholu, leków i narkotyków. Jego mechanizmy są bardzo podobne do lęku nocnego - występują porównywalne objawy fizyczne oraz odczucia relacjonowane przez pacjentów.

• Czynniki neurologiczne

Istnieje wiele różnych teorii próbujących wyjaśnić mechanizm oraz przyczyny leżące u podstaw paraliżu przysennego. Niestety, żadna z nich nie została dostatecznie przebadana i potwierdzona. Nie można więc powiedzieć, że paraliż senny jest zjawiskiem poznanym. Naukowcy wiążą go z neuronami cholinergicznymi w pniu mózgu, niekiedy też z substancją zwaną hipokreatyną. Wcześniejsze badania wykluczyły udział adrenaliny, noradrenaliny oraz glicyny. Niektóre doniesienia wskazują na to, że za paraliż senny w momencie wybudzania i zasypiania odpowiadają całkiem różne mechanizmy.

Paraliż przysenny jest zjawiskiem fizjologicznym. Jednorazowy epizod nie podlega leczeniu. Zaniepokoić powinny dopiero nawracające doświadczenia paraliżu przysennego. Lekarz w takich przypadkach zleca diagnostykę pod kątem epilepsji oraz narkolepsji. Czasem doświadczenia podobne do paraliżu generuje zagrażający zdrowiu i życiu bezdech senny. Samo zjawisko porażenia przysennego nie jest groźne, jednak przeżywanie go z dużą częstotliwością rozstraja psychicznie i z pewnością nie jest przyjemne. Warto zgłosić się do neurologa w poradni leczenia zaburzeń snu. Badanie EKG pozwala potwierdzić lub wykluczyć hipotezy wielu chorób.

Jeśli paraliże przysenne nie wiążą się z żadną chorobą, zwykle lekarz zleca wprowadzenie regularnych pór i ustalonej długości snu, odpowiedniej do zapotrzebowania danej osoby. Ograniczenie stosowania używek, więcej ruchu i niwelowanie stresu w codziennym życiu także pozwala zmniejszyć częstotliwość pojawiania się paraliżu. W szybszym wybudzeniu się z paraliżu sennego pomaga silna koncentracja na konkretnym mięśniu (np. zginaczu palca u dłoni lub palucha stopy) i próby poruszenia nim. Odzyskanie władzy nad jednym mięśniem natychmiast przerywa stan paraliżu. Wielu osobom pomaga też wykonywanie głębokich wdechów i wydechów.

W rzadkich przypadkach, gdy zmiany przyzwyczajeń i poprawa higieny snu nie pomagają, wdraża się leczenie farmakologiczne. W leczeniu nawracającego paraliżu sennego pomagają leki z grupy trójcyklicznych antydepresantów oraz inhibitory zwrotnego wychwytu serotoniny (SSRI). Leki z tych grup zmniejszają napięcie emocjonalne, objawy depresji, zaburzeń lękowych. Mają szerokie spektrum zastosowania. Ważna jest nauka technik relaksacyjnych i wiedza o tym, jak rozpoznać paraliż senny, uświadomić sobie go i zadziałać, by szybciej się wybudzić.

Paraliż senny jest dla większości ludzi strasznym doświadczeniem. Wiążą go z silnym uczuciem lęku, niemocy, zagrożenia. Po jednorazowym doświadczeniu dążą do tego, by nigdy więcej się nie pojawił. Istnieje jednak grupa osób, które chcą go doświadczać i panować nad wywoływaniem go. To osoby zainteresowane świadomym śnieniem - stanem, w którym człowiek śni, a jednak zachowuje całkowitą kontrolę nad swoim zachowaniem w śnie i rzeczywistością marzenia sennego. Zwolennicy tych technik twierdzą, że nauka świadomego śnienia daje im nieograniczone możliwości przeżywania różnych przygód, stanów i sytuacji, które nie są możliwe w realnym życiu.

Nauka wywoływania porażenia przysennego może też być metodą radzenia sobie z nim, zwłaszcza na polu emocji. Osoby, które się tego nauczyły twierdzą, że wywołany i kontrolowany paraliż senny jest stanem przyjemnym. Nauka kontroli nad tym zjawiskiem może dla niektórych stać się drogą ucieczki od lęku, jaki ono wywołuje. Najpopularniejszą techniką jest kładzenie się wygodnie na boku, czekanie, aż zaczną pojawiać się hipnagogi (krótkie historyjki, obrazy, dźwięki poprzedzające zaśnięcie) i utrzymywanie tego stanu, nie tracąc jednocześnie świadomości. Regularne ćwiczenia, wykonywane zawsze w stanie senności, mają pomóc uzyskać charakteryzujące paraliż senny objawy i zyskać nad nimi kontrolę, a nawet obrócić je na własną korzyść.

Bezpieczeństwo stosowania technik wywoływania paraliżu sennego jest dyskusyjne. Paraliż przysenny nie wyrządzi krzywdy zdrowej osobie, jednak istnieją stany psychiczne, w których zdecydowanie nie zaleca się stosowania takich ćwiczeń. Są to przede wszystkim psychozy, towarzyszące między innymi osobom chorującym na schizofrenię. Wszelkie praktyki medytacyjne lub mające na celu manipulowanie snem i świadomością mogą przyczynić się do zaostrzenia objawów choroby.

Dlaczego coraz więcej osób ma problemy ze snem?