Czarna ospa - historia, objawy choroby, leczenie i szczepienie przeciw ospie prawdziwej

Czarna ospa (Variola nigra) to dawna, choć wciąż stosowana nazwa ospy prawdziwej (Variola nigra). Jest to niezwykle groźna choroba zakaźna. Odpowiadają za nią dwie odmiany wirusa ospy prawdziwej - Variola minor lub Variola maior. Pierwszy z nich powoduje tak zwaną „ospę małą", natomiast drugi „ospę wielką" - najbardziej zaraźliwą i szkodliwą postać choroby. Ds-DNA wirus odpowiadający za zachorowania ma duże rozmiary, a pomimo podobnych nazw nie jest zbyt blisko spokrewniony z wirusem ospy wietrznej (zakaźnej choroby wieku dziecięcego).

Po przedostaniu się do organizmu wirusy ospy prawdziwej wędrują do pobliskich węzłów limfatycznych, skąd po krótkim okresie inkubacji kolejno przedostają się do innych węzłów chłonnych, śledziony i szpiku kostnego. Następnie zakażają małe naczynia krwionośne i limfatyczne skóry. Charakterystyczna wysypka obecna jest na całym ciele, łącznie z górnym odcinkiem przewodu pokarmowego. Całkowitą śmiertelność szacuje się na 3 proc. wśród pacjentów wcześniej szczepionych oraz 30 proc. wśród nieszczepionych. Czarna ospa występuje w kilku odmianach, a śmiertelność pacjentów zależy w dużej mierze właśnie do tego, jaka odmiana choroby się u nich rozwinęła.

Odmiany ospy prawdziwej:

• Postać łagodna (około 75 proc. przypadków).
• Zlewająca się (od 2 do 5 proc. przypadków, wysoka śmiertelność - do 95 proc. wśród osób nieszczepionych).
• Krwotoczna (około 3 proc. przypadków, bardzo wysoka śmiertelność, sięgająca 100 proc.).
• Ospowa plamica krwotoczna (rzadka odmiana, jednak zgon następuje często jeszcze przed pojawieniem się wysypki).

Wśród powikłań (nieczęstych) po ospie czarnej można wymienić ślepotę, owrzodzenie rogówki i zapalenie mózgu. Po wysypce skórnej chorym pozostają też głębokie, widoczne i szpecące blizny na ciele. Dawniej odmianę wirusa atakującego organizm danego pacjenta szacowało się na podstawie śmiertelności innych osób zakażonych w jego otoczeniu. Dziś w powszechnym użyciu są badania wirusologiczne.

Czarna ospa wywoływała liczne epidemie na przestrzeni wieków, zbierając ogromne żniwo. Dzięki temu, że udało się opracować szczepienie, ospa czarna od roku 1980 uznana jest za eradykowaną, czyli całkowicie zwalczoną na całym świecie. Nie oznacza to jednak, że na zawsze i nieodwołalnie przeszła do historii.

Czarna ospa była dawniej chorobą zagrażającą całym społecznościom. W historii świata odnotowano wiele większych i mniejszych epidemii. Pierwsza odnotowana w Europie wystąpiła w roku 581. Ospa czarna poczyniła też spustoszenie w rdzennej ludności amerykańskiej, gdy ze starego kontynentu przywieźli ją konkwistadorzy. Jedna z ostatnich epidemii w Europie i ostatnia w Polsce wybuchła we Wrocławiu w roku 1963. Wirus przywiózł z Indii polski oficer Służby Bezpieczeństwa. Epidemia trwała 25 dni, a dzięki szybkiej reakcji i zaszczepieniu 95 proc. mieszkańców miasta ofiar śmiertelnych było jedynie siedem. Ostatnia epidemia ospy prawdziwej wystąpiła w Jugosławii w roku 1972. Zmarły 32 osoby. Z kolei ostatni przypadek choroby odnotowano w roku 1978. Od tamtej pory w żadnym miejscu na świecie nie pojawiła się ospa czarna.

Rezerwuarem wirusa ospy prawdziwej jest człowiek. Za główną drogę przenoszenia wirusa uznaje się drogę powietrzną kropelkową. Od momentu wystąpienia gorączki pacjent zaraża inne osoby. Wirus ospy prawdziwej jest wrażliwy na wysoką temperaturę oraz wilgotność, stąd najwięcej epidemii i zarażeń występowało wiosną oraz zimą. Wykazuje za to dużą odporność na niskie temperatury. Do czynników ryzyka należą następujące zachowania:

• Kontakt ze zmianami na skórze pacjenta.
• Kontakt z wydzieliną z pęcherzyków skórnych.
• Kontakt z bielizną osobistą i pościelą chorego.
• Niedostateczna ostrożność przy przeprowadzaniu zabiegów medycznych przy chorym (np. niedbałe dezynfekowanie sprzętu).

Czarna ospa nie jest chorobą przebiegającą ze zjawiskiem nosicielstwa. Każda osoba, która zostanie zakażona wirusem, choruje. Ich rozwój następuje dość szybko, a sama choroba nie trwa długo, dlatego szczególnie skutecznie rozprzestrzenia się na terenie dużych skupisk ludzkich. Osoby, które raz przeszły ospę są na nią przez długi czas odporne, dzięki czemu choroba może z czasem wygasać na konkretnych obszarach. Za to niezwykle trudna do opanowania jest epidemia w społecznościach, które nigdy nie zetknęły się z tym wirusem. Ze względu na swoją wysoką zaraźliwość, śmiertelność pacjentów, a także obecne trudności w szybkiej diagnozowaniu, czarna ospa ma potencjalnie wielkie znaczenie jako broń biologiczna. Dlatego tak ważne jest utrzymanie wysokiego poziomu wiedzy na temat tej groźnej choroby.

Czarna ospa była dawniej chorobą znaną każdemu lekarzowi. Jej zwykle typowy przebieg pozwalał bardzo szybko zdiagnozować i leczyć pacjenta. Problematyczne były nieliczne przypadki o nietypowym przebiegu. Obecnie, gdy choroba należy już do eradykowanych, lekarze nie mają z nią styczności, przez co ewentualna diagnoza mogłaby być trudna. Istnieją jednak nieznane wcześniej metody badania, takie jak pomiar poziomu przeciwciał lub hodowle wirusa na żywych komórkach, które umożliwiają zidentyfikowanie go.

Okres intubacji wirusa w ciele człowieka wynosi od 7 do 17 dni. Pierwsze objawy są bardzo niespecyficzne - przypominają przeziębienie lub początek wielu innych, mniej groźnych chorób zakaźnych.

Czarna ospa - objawy początkowe (po ok. 9 dniach):

• Gorączka.
• Osłabienie.
• Poczucie rozbicia, bóle mięśni, zawroty głowy.

Czarna ospa - dalsze objawy (po ok. 11 - 12 dniach):

• Złe ogólne samopoczucie.
• Wymioty.
• Bóle głowy.
• Dreszcze i gorączka.
• Wysypka (początkowo w postaci plamek i grudek, po czasie zmieniających się w pęcherzyki; pierwsze zmiany pojawiają się w górnym odcinku przewodu pokarmowego, następnie na skórze całego ciała, zwłaszcza kończyn i twarzy).

Czarna ospa - koniec choroby (po ok. 20 - 22 dniach):

• Zmiana pęcherzyków w strupy.
• Odpadanie strupów (pozostawiają wyraźne blizny).

Śmierć pacjenta następuje zwykle w drugim tygodniu od zarażenia i jest o wiele częstsza u osób nieszczepionych. Także sam przebieg choroby jest u nich dużo cięższy.

Czarna ospa jest chorobą, która nie poddaje się żadnemu typowi swoistego leczenia. Są to jedynie metody objawowe: łagodzenie zmian skórnych, obniżanie temperatury ciała. Najlepiej jest wprowadzić je jeszcze przed wystąpieniem gorączki. Rokowania zależą od tego, jak silny i odporny jest organizm pacjenta, a także od typu wirusa i postaci choroby. Układ odpornościowy chorego można wspomagać między innymi poprzez podawanie surowicy z krwi osób zaszczepionych. Dolegliwości skórne łagodził nieco nadmanganian potasu - stosowano kąpiele lecznicze w jego roztworach.

Choć czarna ospa jest uznawana za eradykowaną już od prawie 40 lat, naukowcy wciąż pracują nad skutecznym lekiem z obawy o to, że wirus mógłby zostać wykorzystany w charakterze broni biologicznej. W roku 2018 amerykańska Agencja Żywności i Leków zatwierdziła preparat o nazwie Tecovirimat jako specyficzny lek skuteczny w terapii ospy prawdziwej. Badania prowadzono na zwierzętach zarażonych wirusami blisko spokrewnionymi z wirusem ospy (ponieważ sam wirus ospy czarnej nie atakuje innych gatunków). Jest to pierwszy w historii medycyny preparat, który wykazuje skuteczność i jest bezpieczny w stosowaniu.

Istnieje za to cały arsenał metod zapobiegania rozprzestrzenianiu się wirusów. Chorzy do dziś według prawa są objęci przymusowym leczeniem i izolacją. W przypadku wykrycia zachorowań na terenie danego miasta czy województwa wprowadzano także obowiązek szczepień - za uchylanie się od niego groziły kary (np. we Wrocławiu 3 miesiące aresztu lub grzywna 4500 zł). W ramach zorganizowanych akcji prowadzono dezynfekcję profilaktyczną oraz w ogniskach ospy. Na terenie pilnowanych przez milicjantów izolatoriów panowały rygorystyczne przepisy - zakaz kontaktu z osobami spoza izolatorium, regularne pranie, sprzątanie sal. Podejmowano także liczne działania mające na celu zapobieganie wybuchowi paniki. Wszystkie osoby, które miały kontakt z chorym, były poddawane obowiązkowej kwarantannie i obserwacji.

Czarna ospa bardzo długo była chorobą, która dziesiątkowała ludność gdziekolwiek wystąpiła. Nadzieja na opanowanie kolejnych epidemii pojawiła się w roku 1796, wraz z wynalezieniem pierwszej szczepionki przez Edwarda Jennera. Wcześniej stosowano różne metody uodporniania zdrowych (np. wdmuchiwanie do nosa osoby zdrowej pyłu ze strupów chorego lub wcieranie go w ranki), a przebycie łagodnej postaci ospy pomagało nabyć odporność czynną. Zdarzały się jednak dość liczne przypadki śmiertelne.

Wynalezienie pierwszej szczepionki oparło się na celnej obserwacji lekarza - zauważył on, że osoby pracujące przy bydle nie chorują na ospę prawdziwą. Zamiast tego zarażały się krowianką - łagodną postacią ospy. Przebycie krowianki dawało pacjentom czynną odporność na ludzką, czarną ospę. Procedurę zarażania krowianką zaczęto stosować na całym świecie, z niespotykaną dotąd skutecznością. Z czasem zastąpiono wszczepianie pacjentom wirusa krowianki bardziej nowoczesnymi metodami szczepienia.

W Polsce obowiązkowe szczepienie przeciw ospie wprowadzono w roku 1951, a zniesiono w 1980. Osoby zaszczepione w ostatnich latach mają obecnie znikomą lub żadną odporność, a zapasy szczepionki, choć przechowywane (w sporych ilościach w Szwajcarii) mogą dziś wykazywać nikłą skuteczność. W związku z działaniami na wypadek ataku bronią biologiczną w Stanach Zjednoczonych ciągle pracuje się nad udoskonalonymi, nowymi formami szczepionek przeciwko czarnej ospie. Nawet najbardziej nowoczesne jej formy mogą powodować pewne skutki uboczne - ropne zapalenie skóry, a w bardzo niewielu przypadkach krowiankę posocznicową, zapalenie mózgu i zaburzenia krążenia. Jednak skuteczność ich działania wielokrotnie przewyższa ryzyko związane ze szczepieniem. Szczepionka przeciw ospie prawdziwej nie jest dziś powszechnie dostępna. Zachowuje się ją na wypadek ataku i odnowienia się wirusa w populacji ludzkiej.

Kulisy zdrowia: Ospa. Groźna, ale można się ustrzec