Objawy ADHD u dzieci i dorosłych. Jak zachowuje się osoba z ADHD? Dowiedz się, jakie są przyczyny ADHD i na czym polega leczenie

ADHD (od ang. attention-deficit hyperactivity disorder) to zaburzenie behawioralne wpisane na listę chorób obowiązującej w Polsce Międzynarodowej Klasyfikacji Chorób ICD-10 jako zaburzenie hiperkinetyczne. Natomiast według klasyfikacji DSM-IV (Amerykańskiego Towarzystwa Psychiatrycznego) określane jako zespół nadpobudliwości psychoruchowej z deficytem uwagi.

Chory na ADHD wyróżnia się nadmierną aktywnością, deficytem uwagi i impulsywnością, nieadekwatną do wieku.

Zobacz także: Złość, rozkojarzenie, odkładanie spraw na później i... kłopoty w związku? To mogą być objawy choroby nierozpoznanej w dzieciństwie

Pierwsze objawy zespołu nadpobudliwości psychoruchowej z deficytem uwagi można odnotować już u kilkuletnich dzieci, zwykle jeszcze przed 5. rokiem życia. Ich nasilenie najczęściej ma miejsce między 6. a 9. rokiem życia, czyli w czasie, gdy dziecko rozpoczyna naukę szkolną. Brak umiejętności skupienia na jakiejś czynności, bezładne rozpoczynanie kilku aktywności bez ukończenia wcześniejszych i impulsywność, które cechują dzieci z ADHD, utrudniają im codzienne funkcjonowanie.

Czytaj także: Zastanawiasz się czy Twoje dziecko ma ADHD? Po tych objawach rozpoznasz zaburzenia zachowania i uwagi. Zwróć uwagę na skakanie i ruchy

ADHD częściej rozpoznawane jest u chłopców, natomiast u dziewczynek częściej diagnozuje się ADD (attention deficit disorder) wyróżniające się zaburzeniami koncentracji bez cech nadmiernej ruchliwości i impulsywności. ADHD w mniejszym stopniu może dotyczyć również młodzieży i dorosłych.

Choroba obejmuje trzy główne grupy objawów. Należą do nich:

1. nadmierna ruchliwość – dziecko cały czas jest w ruchu, kręci się, biega, skacze. Dużo i głośno mówi, nie potrafi czekać na swoją kolej, nie reaguje na uwagi lub reaguje na krótko. Czynności, które wykonuje, są chaotyczne, bezcelowe, dziecko nie umie dostosować swojego zachowania do sytuacji np. w czasie lekcji czy wizyty u lekarza.
2. zaburzenia koncentracji uwagi – nie potrafi skupić się na wykonywanej czynności, wykonuje ją niedbale, rozpoczyna ją i przechodzi do innej, nie kończąc poprzedniej, łatwo się rozprasza pod wpływem bodźców zewnętrznych. Szybko się niecierpliwi i poddaje. Nie słucha lub szybko zapomina, co się do niego mówi, często wydaje się nieobecne i roztargnione, gubi rzeczy.
3. zbytnia impulsywność – dziecko robi coś bez zastanowienia, nie przewiduje konsekwencji swojego zachowania. Nie potrafi podejmować długoterminowych zadań. Natychmiast wykonuje to, co mu przyjdzie do głowy, nie potrafi czekać, przerywa innym zabawę lub rozmowę. Szybko wpada w złość i reaguje agresją.

Badania kanadyjskie prowadzone w latach 70-tych przez Virginię Douglas stały się podstawą sformułowania czterech charakterystycznych cech klinicznego obrazu ADHD. Są to:

• wyraźna trudność w podtrzymywaniu uwagi oraz wysiłku,
• problem z regulacją pobudzenia,
• zachowanie impulsywne, często pozbawione celu,
• potrzeba bezpośredniego wzmocnienia (czyli pochwał i nagród).

Nadpobudliwe dziecko ma tendencje do szybkiego poddawania się. Dlatego, kiedy nie osiąga sukcesu w podejmowanej aktywności, natychmiast zniechęca się, nie chce spróbować zrozumieć mechanizmu danej czynności, ponieważ nie wystarcza mu na to skupienia. ADHD u dzieci może także charakteryzować się nadmierną aktywnością fizyczną, której dziecko w dużej mierze nie kontroluje. Wielokrotnie jest ono rozpoznawane także u osób dorosłych, które jako dzieci nie zostały zdiagnozowane.

Przyczyny występowania ADHD nie są znane, jego podłoże może być genetyczne, a nasilać je mogą czynniki środowiskowe i społeczne. Jest ono uważane za zaburzenie neurorozwojowe i w związku z tym wiąże się je z nieprawidłowym rozwojem i funkcjonowaniem ośrodkowego układu nerwowego, a dokładnie z produkcją i wykorzystaniem dopaminy w mózgu. Przyczyną ADHD mogą być także uszkodzenia mózgu lub centralnego układu nerwowego na skutek urazów lub infekcji mózgu.

ADHD może być więc dziedziczone po rodzicach, a na wystąpienie zaburzeń ma wpływ wiele genów. Deficyt uwagi i nadpobudliwość wiąże się również ze zmniejszonym poziomem dopaminy w mózgu. Zaburza to prawidłowe funkcjonowanie mózgu, a szczególnie tych obszarów, które odpowiedzialne są za motywację i koncentrację (śródmózgowia i tzw. jądra półleżącego). Podobne zaburzenia, które mogą wpływać na wystąpienie ADHD, mogą powstać również na skutek urazów i infekcji mózgu.

Do czynników środowiskowych wywołujących objawy nadpobudliwości zaliczane są przede wszystkim: FAS, czyli płodowy zespół alkoholowy spowodowany spożywaniem alkoholu w ciąży, palenie tytoniu (czynne lub bierne) w czasie ciąży, przedwczesny poród, infekcje w czasie ciąży lub we wczesnym dzieciństwie (np. odra, różyczka, ospa wietrzna), a także nadmierne przyjmowanie niektórych leków w czasie ciąży (np. paracetamolu).

Brak uwagi, szybka męczliwość podczas wymagających skupienia zajęć, wykonywanie przesadnych i nieuzasadnionych ruchów – te elementy zachowania zwykle są źródłem zaniepokojenia otoczenia dziecka. Kiedy do obserwacji dołączają także problemy emocjonalne, jak zwiększona wrażliwość na bodźce oraz wzmożona ekspresja uczuć, dziecko kierowane jest do specjalistycznej poradni.

Istnieje stosunkowo duża liczba przyczyn, mogących w praktyce dawać zbliżone do ADHD objawy. Diagnostyka nadpobudliwości psycho-ruchowej nie opiera się na badaniach laboratoryjnych, a jedynie na rozpoznaniu klinicznym, dlatego niezwykle ważny jest dokładny i szczegółowy wywiad rodzinny w celu poznania przyczyny zaburzeń.

Możliwe, że za deficytami uwagi oraz hiperkinetyką stoją objawy alergii skórnych, aktualnie przyjmowane leki albo stan psychiczny dziecka, włącznie z depresją dziecięcą. Inne przyczyny, które bywają powodem zachowań przypominających objawy ADHD to między innymi padaczka, płodowy zespół alkoholowy, niedosłuch, wada wzroku, zaburzenia pracy tarczycy czy przerost trzeciego migdała.

W przypadku, gdy znaczne deficyty uwagi są jedynym zauważalnym problemem, któremu nie towarzyszy nadmierne pobudzenie ruchowe, wówczas prawdopodobną diagnozą staje się ADD (ang. attention-deficit disorder), czyli zaburzenie związane z deficytami uwagi. Chory na ADD nie potrafi skupić się na jednej czynności, bardzo łatwo się rozprasza, nie kończy rozpoczętego zadania, poddaje się. Osoby te cechuje również zaniżona samoocena. ADD częściej występuje u dziewczynek niż u chłopców. Nie towarzyszy mu nadmierna pobudliwość i impulsywność, dlatego dzieci dotknięte tym zaburzeniem wydają się bardzo „grzeczne”, spokojne, a nawet wycofane.

Leczenie ADHD polega najczęściej na stosowaniu psychoterapii połączonej lub nie z podawaniem leków. Zmiana stylu życia oraz pomoc psychologiczna bywają wystarczające do złagodzenia lekkiej postaci zaburzenia. Jednak dziecko nadpobudliwe wymaga dużego zaangażowania w działania terapeutyczne także po stronie rodziców, nauczycieli i innych osób, które się nim opiekują. Jeżeli dorośli wokół rozpoznają i akceptują je jako inne, jest to znaczną pomocą w budowaniu poczucia bezpieczeństwa i odpowiednich warunków rozwoju, w wyniku którego dziecko bardzo często wypracowuje strategie radzenia sobie ze swoimi ograniczeniami.

W leczeniu farmakologicznym ADHD stosuje się leki takie jak:

• metylofenifdat (lek psychostymulujący),
• atomoksetyna (należy do leków niepsychostymulujących),
• leki przeciwdepresyjne,
• leki przeciwpsychotyczne.

Rodzaje leków oraz ich dawki dobierane są indywidualnie dla każdego dziecka w zależności od nasilenia objawów oraz ogólnego stanu zdrowia.

Istnieją trzy następujące wskazania do rozpoczęcia farmakoterapii ADHD u dziecka:

1. przy braku skuteczności dobrze prowadzonych, udokumentowanych oddziaływań behawioralnych w czasie, w którym mogły one być skuteczne;
2. podczas rozpoznania bardziej nasilonej postaci nadpobudliwości psychoruchowej oraz wystąpieniu powikłań;
3. w czasie utrwalonych poważnych zaburzeniach funkcjonowania w przynajmniej dwóch obszarach (powtarzanie klasy, wyrzucenie ze szkoły oraz ostre zaburzenia funkcjonowania społecznego wśród rówieśników).

Metylofenifdat i atomoksetyna wcześniej były częściowo refundowane dla dzieci i młodzieży, ale od września 2023 r. są darmowe (zaczęła wtedy obowiązywać ustawa o darmowych lekach dla dzieci i młodzieży). Jednak pacjenci z ADHD, którzy ukończyli 18. rok życia, oraz ci, którzy zostali zdiagnozowani już w dorosłości, będą musieli zapłacić pełną cenę za leki.

Cena za leki stosowane w leczeniu ADHD zależy od przepisanej dawki. W przypadku atomoksetyny i metylofenidatu koszt waha się między 30 a 130 zł za opakowanie leku.

Gazeta.pl informuje, że Ministerstwo Zdrowia bierze pod uwagę wprowadzenie refundacji leków na ADHD dla pacjentów, którzy zostali zdiagnozowani w dzieciństwie i zalecana jest dla nich kontynuacja leczenia farmaceutycznego po ukończeniu 18. roku życia. Jednak w przypadku osób zdiagnozowanych już w dorosłości planów na refundację leków resort zdrowia nie ma, co argumentuje m.in. zbyt dużą ilością nadrozpoznań ADHD u dorosłych i wzrostem konsumpcji metylofenidatu i atomoksetyny.

Warto podkreślić, że leczenie farmakologiczne w przypadku ADHD nie jest koniecznością, a jedynie wspomaga terapię. O tym, czy pacjent powinien przyjmować leki, decyduje lekarz.

Ten popularny lek kupisz już bez recepty. Działa uspokajająco i nasennie

Pomimo że pierwsze objawy ADHD występują jeszcze przed ukończeniem 5 lat, często rozpoznanie zaburzenia przypada dopiero na okres szkolny. Stosunkowo duży odsetek, bo aż 35 proc. osób z ADHD doświadcza także problemów tradycyjnie wiązanych z zespołem Aspergera. Dziecko nadpobudliwe ma duży problem z dostosowaniem się do wymogów życia szkolnego, takich jak siedzenie w ławce, konieczność podniesienia ręki, by coś powiedzieć, czy konieczność oczekiwania na swoją kolej.

Dziecko z ADHD często charakteryzuje się wysokim ilorazem inteligencji oraz bogatą wyobraźnią, przy jednoczesnym deficycie samooceny, okresowo przeradzającym się w depresję. Nadpobudliwe dziecko dąży do przejmowania inicjatywy w zabawie, nie potrafi poczekać na swoją kolej, krzyczy i jest napastliwe, przez co spotyka się z krytyczną reakcją otoczenia.

Współwystępujący brak pogłębionej refleksji nad własnym zachowaniem, wiążący się z deficytem skupienia, sprawia, że dziecko czuje się odrzucone, jednocześnie nie będąc w stanie dostrzec popełnionych błędów – dlatego mechanizm karania wywołuje w nim złość i smutek, zamiast zmiany postępowania. Konieczne są zupełnie inne sposoby podejścia do ucznia z ADHD, których wypracowanie jest podstawą odpowiedniej relacji z nadpobudliwym dzieckiem.

W dorosłym życiu 75% osób zdiagnozowanych jako dzieci z ADHD nadal przejawia niektóre cechy zaburzeń związanych z nadpobudliwością psychoruchową. Pomimo tego osoby te mogą bardzo dobrze funkcjonować w społeczeństwie.