Przeszczep szpiku ratuje chorych na białaczkę, chłoniaki i ziarnicę złośliwą. Kto może zostać dawcą szpiku i jak wygląda procedura pobrania?

Dawca szpiku jest niekiedy jedynym ratunkiem dla pacjentów z groźnymi chorobami układu krwionośnego i chłonnego. W niektórych przypadkach dawcą może być osoba z najbliższej rodziny (rodzice, rodzeństwo). Niestety, jak pokazują statystyki zgodność z bratem lub siostrą niekiedy, wynosi zaledwie 25 procent. Wówczas można skorzystać z pomocy dawców alternatywnych – osób, które zgłosiły się dobrowolnie i pozostają w gotowości, by bezpłatnie i anonimowo oddać szpik kostny, a dokładnej krwiotwórcze komórki macierzyste.

Zobacz: Więcej pacjentów uratowanych dzięki przeszczepom w 2023 r.

Szanse na znalezienie osoby obcej z odpowiednią genetyczną zgodnością z chorym są niewielkie — średnio 1: 20 000. W bazie fundacji DKMS zarejestrowanych jest ponad 1 480 000 potencjalnych dawców. Łącznie w światowych bazach znajduje się 25 milionów potencjalnych dawców.

Dawca szpiku kostnego może uratować życie osobom chorym na:

• ostre białaczki,
• przewlekłe białaczki szpikowe i zespoły mieloproliferacyjne,
• chłoniaki,
• ziarnicę złośliwą,
• niektóre anemie (nocna napadowa hemoglobinuria, anemia Fanconiego, anemia plastyczna),
• wrodzone niedobory odporności i choroby metaboliczne,
• ciężkie schorzenia autoimmunologiczne.

Sprawdź też: Czym jest ostra białaczka szpikowa i jak ją leczyć?

Bazy dawców szpiku mają charakter międzynarodowy, co w praktyce oznacza, że szpik oddany w Polsce, może trafić do potrzebującego na drugim krańcu świata. Warto też wspomnieć, że dawca szpiku kostnego posiada pewne przywileje. Osoba posiadająca odznakę Dawcy Przeszczepu (jednokrotnie oddała komórki macierzyste) ma prawo poza kolejnością korzystać z ambulatoryjnej opieki medycznej.

Czytaj także: Nowotwory u dzieci są wykrywane zbyt późno. Jak rozpoznać ich objawy i na czym polega leczenie? Dołącz do kampanii (P)OKAŻ SERCE

Natomiast Zasłużony Dawca Przeszczepu (więcej niż jedno pobranie) otrzymuje oprócz tego bezpłatne leki podstawowe i uzupełniające. Wykaz leków znajduje się w rozporządzeniu Ministra Zdrowia z dnia 3 lutego 2010 r. w sprawie wykazu leków dla świadczeniobiorcy posiadającego tytuł „Zasłużonego Honorowego Dawcy Krwi" lub „Zasłużonego Dawcy Przeszczepu" (Dz.U. Nr 23, poz. 119).

Oddać szpik mogą osoby pomiędzy 18. a 55. rokiem życia. Dawca szpiku musi ważyć ponad 50 kg i nie może mieć znacznej nadwagi (BMI poniżej 40). Preferuje się dawców w wieku od 18 do 30 lat, ponieważ od rejestracji w bazie do oddania szpiku kostnego może upłynąć nawet kilka lub kilkanaście lat. Oczywiście nie oznacza to, że osoba w wieku 45 lat nie powinna się rejestrować. Potrzebujący chory może z równym prawdopodobieństwem znaleźć się w ciągu tygodnia od rejestracji.

Dawcy szpiku kostnego powinni odznaczać się dobrym ogólnym stanem zdrowia. Oznacza to, że nie mogą być obciążeni żadnymi chorobami dziedzicznymi, przewlekłymi ani genetycznymi.

Wytyczne dotyczące przeciwwskazań wydała Światowa Organizacja Dawców Szpiku. Oddanie szpiku nie jest możliwe w przypadku osób:

• z chorobami układu sercowo-naczyniowego z wyjątkiem arytmii, wad zastawkowych oraz nadciśnienia tętniczego, które wymagają konsultacji z lekarzem,
• z przebytymi i czynnymi chorobami nowotworowymi, jednak wyjątek stanowi wyleczony miejscowy rak szyjki macicy,
• z chorobami zakaźnymi, zwłaszcza HCV, HIV, WZW typu B i C,
• po transplantacjach, z wyjątkiem wykorzystania tworzyw sztucznych oraz tkanek własnych,
• z chorobami autoimmunologicznymi, jednak wyjątki stanowią zapalenie tarczycy Hashimoto, łuszczyca, AZS,
• z chorobami neurologicznymi — wyjątki do konsultacji stanowią neuropatie obwodowe oraz przebyte operacje, urazy głowy,
• z chorobami krwi i szpiku — wyjątek stanowią anemia niedoborowa, małopłytkowość w dzieciństwie, umiarkowane zaburzenia w morfologii,
• z zaburzeniami psychicznymi,
• z chorobami endokrynologicznymi, jednak po wcześniejszej konsultacji szpik mogą oddać chorzy z niedoczynnością tarczycy, zespołem policystycznych jajników, insulinoopornością i hiperprolaktynemią.
• chorujące na: wielotorbielowatość nerek, jaskrę, osteoporozę,
• po przebytych: wielokrotnych operacjach w znieczuleniu miejscowym, urazach wielonarządowych,
• przyjmujące leki: wpływające na układ krwiotwórczy, cytostatyczne, immunosupresyjne,
• uzależnione od alkoholu, narkotyków, leków.

Zobacz też: Jak zostać honorowym dawcą krwi i jakie są przeciwwskazania?

Rejestrem, który łączy potencjalnych dawców z biorcami jest baza dawców szpiku. Istnieje kilka takich baz, a najpopularniejszą jest baza Fundacji DKMS. Można również zgłosić się do swojego Regionalnego Centrum Krwiodawstwa i Krwiolecznictwa. Na miejscu przyszły dawca szpiku zostaje poproszony o wypełnienie formularza oraz deklaracji woli. Następnie pobiera się dwie próbki krwi, by zbadać antygeny HLA (potrzebne do ustalania zgodności genetycznej z biorcą).

Aby zarejestrować się przez Internet, wystarczy wejść na stronę Fundacji DKMS i wypełnić formularz rejestracyjny. Potencjalni dawcy szpiku są w nim pytani jedynie o wiek, wagę, wzrost, obywatelstwo oraz o to, czy są zarejestrowani w innej bazie. Następnie podają swoje dane kontaktowe, a fundacja przesyła pocztą pakiet rejestracyjny – formularz, materiały informacyjne, instrukcję pobrania wymazu z jamy ustnej oraz dwie pałeczki służące do pobrania. Materiał z wymazu należy odesłać wraz z wypełnionymi dokumentami na adres fundacji. Teraz wystarczy już tylko czekać na potwierdzenie rejestracji oraz kartę dawcy.

Osoba, która zarejestrowała się jako dawca, musi być świadoma swojego zobowiązania. W każdej chwili może dowiedzieć się, że ktoś czeka na jej komórki macierzyste. Oczywiście, może prowadzić zwyczajne życie, pamiętając jednak, by aktualizować dane kontaktowe w bazie. Musi również brać pod uwagę fakt figurowania w bazie dawców, podejmując takie decyzje, jak wykonanie tatuażu czy dłuższy pobyt za granicą. Okresy przyjmowania leków, pół roku po tatuowaniu skóry czy okres nieobecności warto zgłaszać do bazy, by tymczasowo zmieniła status dawcy na nieaktywny.

Istnieją dwie metody, by oddać szpik. W większości przypadków (80 proc.) odbywa się to poprzez pobranie krwi obwodowej. Pozostałe 20 proc. to pobrania z talerza kości biodrowej.

Pobranie szpiku z krwi obwodowej
Przed pobraniem krwi dawca szpiku przez 5 dni przyjmuje zastrzyki z G-CSF – czynnikiem wzrostu. Większość dawców podaje je sobie samodzielnie. W tym czasie mogą wystąpić objawy grypopodobne. Samo pobranie odbywa się metodą aferezy. W obie ręce dawcy zostają wkłute wenflony. Krew zostaje pobrana z jednej ręki, przechodzi przez specjalną maszynę izolująca komórki macierzyste i wraca drugą ręką. Procedura nie wymaga pobytu w szpitalu i trwa od 60 do 90 minut.

Pobranie szpiku z talerza kości biodrowej
W tym przypadku konieczna jest krótka hospitalizacja (2-3 dni). Dawca trafia na oddział dzień przed pobraniem. Szpik pobiera się z talerza kości biodrowej przy użyciu specjalnej igły. W czasie zabiegu dawca pozostaje w znieczuleniu ogólnym (narkozie). Pobrany zostaje litr krwi ze szpikiem kostnym (około 5 proc.) zawartości. Tę utratę organizm rekompensuje przez około 2 tygodnie. Przez kilka dni po pobraniu dawca może odczuwać w biodrze ból porównywany do stłuczenia po uderzeniu się o kant szafki.

Jedyne zagrożenia wiążą się z podaniem narkozy podczas pobierania szpiku z kości. Organizm zdrowego dawcy szybko regeneruje „ubytki” po pobraniu szpiku. Po wybudzeniu mogą wystąpić czasowe:

• omdlenia,
• zawroty głowy,
• mdłości.

Wokół oddawania szpiku kostnego narosło wiele błędnych przekonań, które powstrzymują skutecznie przed zostaniem dawcą. Jedno z nich głosi, że szpik pobiera się z rdzenia kręgowego. Bardzo wiele osób zastanawia się, czy oddanie szpiku boli. Komórki macierzyste są pobierane z krwi obwodowej lub z talerza kości biodrowej. W drugim przypadku odbywa się to w całkowitym znieczuleniu. Oddanie szpiku nie wymaga ingerencji w rdzeń kręgowy ani nie grozi jego uszkodzeniem.

Sprawdź też: Czy grupa krwi może wpływać na wzrost ryzyka chorób, w tym nowotworów krwi?