Kontrast do badań obrazowych – czym jest, wskazania i przeciwwskazania do jego podania. Czy kontrast jest szkodliwy?

Kontrast, czyli środek kontrastowy lub cieniujący, stosowany w rentgenodiagnostyce chorób wewnętrznych to nic innego, jak związki chemiczne, które nasilają różnicę kolorów między tkankami i narządami człowieka. Substancja kontrastująca ma zdolność do pochłaniania promieniowania rentgenowskiego emitowanego przez urządzenie, dzięki czemu cieniuje obraz otrzymywany w badaniach i znacznie poprawia jego czytelność. Pozwala to zwiększyć dokładność obserwacji ewentualnych zmian, a także umożliwia dostrzeżenie nawet najdrobniejszych szczegółów i nieprawidłowości w budowie narządów i tkanek.

W medycynie do wytwarzania kontrastu wykorzystywane są przede wszystkim związki jodu oraz sole baru. Związków jodu używa się przeważnie w diagnostyce schorzeń kardiologicznych, natomiast soli baru w badaniach przewodu pokarmowego. Najlepiej tolerowanymi preparatami są niskoosmolarne (bez jodu), jednak ze względów ekonomicznych (są wyjątkowo drogie) ich wykorzystywanie w szpitalach należy do rzadkości.

Kontrast jest dla organizmu substancją obcą, dlatego istnieją pewne zasady odnośnie jego stosowania. Dawka środka cieniującego jest inna dla każdego człowieka. Oblicza ją lekarz za pomocą specjalnego wzoru wykorzystując do tego indywidualne dane pacjenta: wiek, wzrost i masę ciała. Kontrast trafia do organizmu drogą doustną lub dożylną i w całości zostaje wydalony wraz z moczem.

Procedury medyczne, w których mogą zostać wykorzystane środki cieniujące to:

• tomografia komputerowa (TK, CT),
• rentgenogram, prześwietlenie (RTG),
• rezonans magnetyczny (RM, MRI),
• angiografia wieńcowa (koronografia),
• ultrasonografia (USG).

Kontrast to substancja bezpieczna dla osób zdrowych. Nie mniej jednak każdy pacjent przed wykonaniem badania z jej wykorzystaniem, powinien określić poziom kreatyniny w surowicy krwi (wynik jest ważny 2 tygodnie i należy zabrać go ze sobą na badanie). Na ich podstawie obliczany jest współczynnik GRF informujący o czynności nerek. Gdy jego wynik jest niższy niż 30, stanowi przeciwwskazanie do podania kontrastu.

Dzień przed badaniem pacjentowi zaleca się także wypicie dużej ilości niegazowanych płynów w ilości minimum 2 litrów, a ta zasada obowiązuje także po badaniu. Dostarczenie do organizmu zwiększonej ilości wody ułatwi i przyspieszy wydalenie kontrastu z organizmu wraz z moczem. W dniu badania ostatni posiłek można spożyć co najmniej 6 godzin wcześniej. Jeśli badanie jest zaplanowane na godziny popołudniowe, można zjeść lekkostrawne śniadanie. Niezalecane jest natomiast palenie tytoniu. Zażycie leków stosowanych na choroby przewlekłe (np. cukrzycę, nadciśnienie czy choroby serca) należy uzgodnić wcześniej z lekarzem zlecającym wykonanie badania z podaniem środka kontrastującego lub prowadzącym.

Dawki środka kontrastującego są dobierane tak, aby ryzyko uszkodzenia narządów wewnętrznych (szczególnie nerek) obniżyć do absolutnego minimum. Warto zaznaczyć, że środki kontrastowe stosowane w rezonansie magnetycznym są znacznie bezpieczniejsze niż kontrasty wykorzystywane w tomografii komputerowej. Ich niewątpliwym atutem jest to, że nie obciążają nerek.

Kontrast jest wydalany przez układ moczowy, dlatego przeciwskazaniem do przeprowadzenia badania z jego wykorzystaniem jest niewydolność nerek. Ponadto nie zaleca się go osobom z niewydolnością wątroby, układu oddechowego i układu krążeniowego.

Jeśli pacjent cierpi na schorzenia będące przeciwwskazaniem do podania kontrastu, jednak wykonanie badania z jego zastosowaniem ma duże znaczenie w procesie diagnozy stanu zdrowia, środek kontrastujący powinien być podany ostrożnie. Dawka substancji cieniującej zostaje wówczas odpowiednio obniżona. W przypadku schorzeń nerek lekarz kierujący na badanie powinien wziąć pod uwagę wartość GFR (przesączenie kłębuszkowe), ustalane na podstawie badania stężenia kreatyniny we krwi.

Środki kontrastujące powinny być podawane ostrożnie u pacjentów, którzy cierpią na nadczynność tarczycy. Dotyczy to głównie przypadków, w których planowane jest przeprowadzenie tomografii komputerowej z kontrastem na bazie związków jodu. W celu zapobiegnięcia powikłaniom pacjentom podaje się wcześniej leki tyreostatyczne.

Osoby chore na cukrzycę typu 2 i zażywające metforminę powinny odstawić lek na 24-48 godni przed badaniem z wykorzystaniem kontrastu i ponownie włączyć po 24-48 godzinach od badania. Aby procedura była najbezpieczniejsza dla pacjenta, zaleca się wcześniejsze skonsultowanie odstawienia leków z diabetologiem.

Badania z podaniem kontrastu z reguły nie są wykonywane u kobiet ciężarnych i karmiących piersią. Substancji cieniujących używa się wyłącznie w skrajnych i uzasadnionych przypadkach.

Stosowanie substancji cieniujących jest w większości przypadków bezpieczne, ponieważ nie wchodzą one w reakcje chemiczne z tkankami ani płynami ustrojowymi, nie uczestniczą też w przemianach metabolicznych. W związku z tym ryzyko pojawienia się działań niepożądanych jest niewielkie, ale wciąż istnieje. Z tego względu przed przeprowadzeniem badania pacjent musi podpisać specjalną zgodę, uprawniającą personel medyczny do podania kontrastu.

Do możliwych skutków ubocznych wynikających z podania kontrastu należą m.in.:

• reakcja alergiczna,
• nudności,
• ból głowy,
• uczucie gorąca,
• obfite pocenie się.

Niezwykle rzadko występuje u pacjentów wstrząs anafilaktyczny wywołany alergią na substancje kontrastujące. Aby go uniknąć, przed podaniem właściwej dawki kontrastu przeprowadza się próbę biologiczną. Polega ona na przyjęciu przez pacjenta małej ilości środka i obserwowaniu jego reakcji, która powinna pojawić się do 20 minut od chwili zażycia. Jeśli osoba badana nie jest uczulona, podaje się jej właściwą dawkę kontrastu i rozpoczyna badanie. W odwrotnej sytuacji konieczne jest zastosowanie preparatów przeciwalergicznych. Jeżeli jednak reakcja jest silna, wówczas chory wymaga pomocy medycznej.