Radioterapia - działanie, przebieg naświetlań, skutki uboczne radioterapii nowotworów

Radioterapia to powszechnie stosowana metoda leczenia nowotworów złośliwych. W celu zniszczenia komórek nowotworowych stosuje się promieniowanie jonizujące (cząsteczkowe lub elektromagnetyczne) w wysokich dawkach. Aby zniszczyć chorą tkankę i zahamować jej wzrost, trzeba zastosować promieniowanie wysokoenergetyczne, o wiele intensywniejsze niż promieniowanie stosowane w prześwietleniach RTG.

Wyróżnia się dwa typy radioterapii w zależności od źródła promieniowania. W teleradioterapii źródło znajduje się w pewnym oddaleniu od ciała pacjenta. Z kolei w brachyterapii źródło promieniowania umieszcza się wewnątrz ciała, dzięki czemu ma ono bezpośredni kontakt z komórkami nowotworowymi. Stosowaną od niedawna, nowoczesną metodę stanowi radioterapia stereotaktyczna, zwana także chirurgiczną. Jest to odmiana teleradioterapii z wiązką promieni skierowaną precyzyjnie na mały obszar ciała. Rozwija się także radioterapia hadronowa, która zamiast klasycznego promieniowania używa wysokoenergetycznych cząsteczek, zwykle protonów.

W zależności od celu terapii także można wyróżnić dwa jej rodzaje. Radioterapia radykalna ma na celu trwałe wyleczenie pacjenta poprzez zniszczenie komórek nowotworowych. Z kolei radioterapia paliatywna pozwala zmniejszyć ucisk nowotworu na okoliczne komórki poprzez zredukowanie jego objętości i masy. Stosuje się ją u pacjentów przebywających w opiece paliatywnej. Dzięki temu pacjenci mniej cierpią z powodu bólu i mogą na dłużej zachować poprawne czynności wielu narządów.

Radioterapia jest dziedziną medycyny, która wymaga szerokiej wiedzy na temat doboru rodzaju i siły promieniowania, a także jego działania na organizm pacjenta, stosowanych urządzeń i planowania obszaru poddawanego promieniom. Naświetlanie skojarzone z leczeniem chirurgicznym lub z chemioterapią jest dla wielu pacjentów skuteczną drogą do wyleczenia się z nowotworu i całkowitego powrotu do zdrowia.

Radioterapia to metoda leczenia, która jest skuteczna dzięki dość radykalnemu działaniu na tkankę. Promieniowanie działa na komórki nowotworowe, niszcząc je i sprawiając, że nie rosną i nie namnażają się. Radiolog starannie planuje obszary poddane naświetlaniom, by możliwie oszczędzić zdrowe komórki. Skutek działania radioterapii na zdrowe tkanki określa się jako odwracalny lub nieodwracalny odczyn popromienny.

Aby oszczędzić zdrowe tkanki, stosuje się następujące środki bezpieczeństwa:

• Dobranie jak najniższej, skutecznej dawki promieniowania.
• Rozkładanie podawanych dawek promieniowania w czasie.
• Precyzyjne planowanie, które części i obszary ciała zostaną poddane promieniowaniu.
• Stosowanie leków i substancji chroniących narządy wewnętrzne.

Radioterapia znajduje zastosowanie u ponad 60 proc. pacjentów onkologicznych, chorujących na nowotwory złośliwe. To jedna z trzech najczęściej i najbardziej powszechnie stosowanych metod leczenia w onkologii. Nie u każdego pacjenta radioterapia przebiega tak samo. Za jej zaplanowanie, przeprowadzenie i opiekę nad pacjentem w trakcie oraz po zakończeniu leczenia odpowiada zespół złożony z onkologa radioterapeuty, pielęgniarki lub pielęgniarza, a także technika radioterapii. Nie każdy pacjent onkologiczny potrzebuje radioterapii. Czasem stosuje się jedynie chemioterapię, tylko leczenie chirurgiczne albo połączenie tych dwóch.

Radioterapia wiązkami zewnętrznymi wymaga zastosowania takich urządzeń jak akcelerator lub przyspieszacz. Promieniowanie emitowane przez urządzenie jest skierowane precyzyjnie na jeden obszar ciała (np. radioterapia nowotworu nerki będzie skupiała się jedynie na obszarze nerek). Standardowy schemat leczenia zakłada jedną sesję dziennie, od poniedziałku do piątku, z przerwą na weekend. Leczenie trwa od 1 do 7 tygodni. Sesja trwa zaledwie kilka minut. Chorzy o dostatecznie dobrym samopoczuciu i niemieszkający zbyt daleko zwykle dojeżdżają na sesje o umówionej godzinie, nie pozostają na oddziale szpitalnym. Miejsca poddawane promieniowaniu są oznaczane na ciele kolorowym tuszem. Te oznaczenia muszą pozostać na nim przez cały czas leczenia, dlatego pacjent powinien zgłaszać, gdy znikają lub blakną. W trakcie emisji promieniowania pacjent zazwyczaj leży na specjalnym stole. Niekiedy stosuje się usztywniające maski na różne części ciała, pomagające pacjentowi w utrzymaniu bezruchu i ustalonej, zawsze tej samej pozycji ciała. Pacjent powinien przygotować się, wybierając luźny ubiór i unikając nakładania kosmetyków na obszar skóry poddany promieniowaniu. W trakcie naświetlania technika nie ma w pomieszczeniu, jednak widzi on pacjenta i może z nim rozmawiać przez specjalny mikrofon.

Nieco inny przebieg ma brachyterapia. Jest to radioterapia wykorzystująca źródło promieniowania umieszczone w ciele pacjenta. Źródłem tym mogą być:

• Ziarna lub kapsułki umieszczone obok guza lub w nim.
• Radiofarmaceutyki (doustne lub dożylne).

Brachyterapię podaje się przez cewnik lub aplikator umieszczony w ciele pacjenta. Odbywa się to, w zależności od potrzeb, w znieczuleniu ogólnym lub miejscowym. Źródło promieniowania można następnie umieszczać wewnątrz aplikatora lub cewnika. U niektórych pacjentów stosuje się je przez kilka minut, u innych w sposób ciągły przez kilka dni. Istnieje kilka odmian brachyterapii. Niektóre z nich wymagają unikania przez pewien czas innych osób, zwłaszcza kobiet w ciąży i małych dzieci.

Radioterapia nie jest zabiegiem bolesnym, samego promieniowania nie można dostrzec, usłyszeć ani odczuć dotykowo na ciele. Dyskomfort i ból wiążą się z tak zwanym odczynem popromiennym. Personel szpitala i zespół prowadzący leczenie informuje pacjenta, jak radzić sobie z tymi odczuciami i pozostaje otwarty na jego uwagi oraz skargi.

Radioterapia, jako dość radykalna forma leczenia, wykazuje nie tylko wysoką skuteczność. Mogą się z nią wiązać skutki uboczne, zarówno w trakcie trwania leczenia, jak i po jego zakończeniu. Odczucia mocno różnią się w zależności od pacjenta. Skutki uboczne radioterapii szyi mogą być nieco inne niż skutki uboczne radioterapii miednicy. Wiele zależy także od nasilenia promieniowania i częstotliwości wykonywania zabiegów.

Wśród najczęstszych działań niepożądanych w trakcie leczenia wymienia się na pierwszym miejscu zmiany skórne, na drugim poczucie ogólnego zmęczenia i rozbicia.

• Zmiany skórne

Skóra w miejscu poddawanym działaniu promieni może być zaczerwieniona, sucha, łuszcząca się. W wyjątkowych przypadkach wystąpić może nawet martwica skóry. Chorzy poddawani radioterapii skarżą się często na dyskomfort związany ze zmianami skórnymi. Konieczne jest wzmożone, szczególnie troskliwe danie o skórę, zgodnie z zaleceniami pielęgniarki, pielęgniarza lub lekarza.

• Ogólne poczucie zmęczenia

Znużenie, wyczerpanie i negatywne emocje towarzyszą na pewnym etapie większości pacjentów onkologicznych. Wyjątku nie stanowią osoby leczone radioterapią.

• Inne działania niepożądane zależne od miejsca na ciele

Radioterapia powoduje też skutki uboczne zależne od miejsca wystąpienia nowotworu, a co za tym idzie, miejsca poddanego promieniowaniu. Skutki uboczne radioterapii mózgu to zwykle nudności, utrata włosów na poddawanej promieniom skórze, silne zmęczenie, czasem problemy z widzeniem. Z kolei skutki uboczne radioterapii klatki piersiowej nie obejmują nudności, mogą za to obejmować utratę owłosienia skóry, kaszel i spłycenie oddechu. Bardzo liczne i różnorodne są skutki uboczne radioterapii miednicy. Oprócz działań niepożądanych odnotowywanych przy radioterapii innych części ciała, w tym przypadku pojawia się także biegunka, bóle uszu oraz zmiany płodności lub potencji. Te ostatnie zdarzają się także jako skutki uboczne radioterapii prostaty.

• Późne efekty uboczne (po radioterapii)

Pojawiają się u niektórych pacjentów do 6 miesięcy po zakończeniu leczenia. Należą do nich niepłodność, obrzęki stawów i skóry, niekiedy także zmiany w mózgu. Ich wystąpienie zależy od tego, jakie miejsce poddano promieniowaniu, jaka była jego dawka i częstotliwość zabiegów. Z późnymi skutkami ubocznymi radioterapii także można sobie radzić, choć nie wszystkie udaje się całkowicie cofnąć lub złagodzić. Warto każdorazowo konsultować je z lekarzem.

Długotrwały stres – dlaczego jest groźny dla zdrowia?