PET, czyli pozytonowa tomografia emisyjna - wskazania do badania, przebieg i interpretacja wyników

PET to bardzo zaawansowana technika diagnostyczna. Jej opracowanie zajęło wiele lat, a w powszechnym użyciu znajduje się dopiero od roku 2001. Przeprowadzenie badania wymaga fachowej wiedzy i kosztownego sprzętu, dlatego tylko kilka pracowni w Polsce posiada aparaturę umożliwiającą badanie PET. W jeszcze mniejszej liczbie ośrodków znajduje się cyklotron - urządzenie do wytwarzania niezbędnych w procedurze radioaktywnych izotopów.

Metoda znajduje szerokie zastosowanie w onkologii i jest niezastąpiona w diagnozowaniu nawet niewielkich, istniejących od niedawna zmian nowotworowych w całym organizmie pacjenta. PET pozwala nie tylko potwierdzić lub wykluczyć istnienie zmiany, ale także określić, czy nowotwór ma charakter łagodny czy złośliwy. Dzięki niemu diagnosta lokalizuje wszystkie ogniska nowotworów i wytycza ich rozległość. Badanie PET umożliwia precyzyjne i drobiazgowe zaplanowanie leczenia.

Mechanizm działania PET wymaga zastosowania radioaktywnych izotopów o dobrze poznanym czasie rozpadu połowicznego. Najczęściej są to fluor, tlen, azot lub węgiel. Preparat przygotowuje się, wbudowując radioaktywny izotop w takie substancje, jak glukoza czy woda. W ten sposób powstaje substancja, którą wprowadza się do organizmu pacjenta. Następnie substancja ta kumuluje się w jednym miejscu w ciele i tam ulega rozpadowi, emitując przy tym pozytony. Kiedy pozyton zderza się z elektronem, oba ulegają zniszczeniu, a zjawisku temu towarzyszy wytworzenie promieniowania gamma pod postacią fotonów. Te z kolei pobudzają aparaturę PET do rejestrowania ich przebiegu. Tak powstają dane, które podlegają jeszcze obróbce komputerowej i stają się gotowe do analizowania przez doświadczonego diagnostę.

Obraz z PET można dziś połączyć z tomografią komputerową lub rezonansem magnetycznym. Efektem jest swoista mapa organizmu, na której zaznaczone zostają miejsca wzmożonego zużycia wprowadzonej substancji, najczęściej glukozy. Większość stosowanych dziś aparatów to skanery typu PET-CT, czyli połączone z tomografem komputerowym. Takie badanie określa się mianem pozytonowej tomografii emisyjnej zintegrowanej z tomografią komputerową. Możliwe jest także zastosowanie aparatu PET-MR, czyli pozytonowej tomografii emisyjnej zintegrowanej z rezonansem magnetycznym. Z kolei najczęściej stosowanym znacznikiem jest glukoza z wbudowanym izotopem fluoru. Dlatego w większości ośrodków PET opiera się właśnie na analizowaniu metabolizmu glukozy. Ten znacznik można długo transportować (z odległych ośrodków diagnostycznych), mogą go więc zastosować nawet bardziej ubogo wyposażone ośrodki. Stosowanie innych izotopów (np. tlen użyteczny w diagnostyce chorób mózgu) wymaga przeprowadzenia badania w ośrodku w pełni wyposażonym, posiadającym cyklotron.

Badanie oparte na analizie metabolizmu innych substancji, a więc pozwalające uzyskać nieco bardziej szczegółowe wyniki, jest w tej chwili mało dostępne. Ze względu na wysoki koszt, NFZ określa dokładne przypadki, w których możliwe jest refundowane wykonanie badania. Potrzebne jest skierowanie od lekarza prowadzącego (onkologa, kardiochirurga, neurologa) z dokładnym uzasadnieniem. Badanie PET prywatnie mocno obciąża pacjenta finansowo - jego koszt waha się od 3 do 6 tysięcy złotych. Pozostaje więc poza zasięgiem wielu pacjentów, którzy nie kwalifikują się do programu refundacji.

PET to metoda diagnostyczna stosowana głównie w onkologii, a poddawani jej są pacjenci, u których już zdiagnozowano istnienie nowotworu. Pozytonowa tomografia emisyjna pozwala zebrać więcej informacji, potrzebnych do monitorowania stanu zdrowia oraz planowania przebiegu leczenia. Według NFZ istnieje kilka wskazań do wykonania refundowanego badania PET-CT. Należą do nich:

• Poszukiwanie lokalizacji guza pierwotnego, gdy istnieje jeden przerzut.
• Różnicowanie pomiędzy łagodnym i złośliwym guzem płuca.
• Ocena stopnia zaawansowania czerniaka, raka piersi i płuca przed operacją.
• Ocena skuteczności chemioterapii przy ziarnicy, chłoniakach nieziarniczych, mięsakach tkanek miękkich.
• Wykrywanie nawrotów raka jajnika, macicy, nowotworów w obrębie głowy i szyi.
• Wczesne rozpoznawanie wznowy raka przełyku i jelita grubego.
• Podejrzenie przerzutów do kości, niemożliwych do wykrycia w innym badaniu.
• Planowanie radykalnej radioterapii.
• Określanie miejsca wykonania biopsji w nowotworach mózgu.

Stosunkowo rzadko PET-CT stosuje się w innych przypadkach, niż choroby onkologiczne. Może to być diagnostyka w chorobie wieńcowej i zawale przy planowanej rewaskularyzacji, poszukiwanie pierwotnego ogniska padaczki lub ocena stanu serca przed przeszczepem. W każdym z wymienionych przypadków do refundowanej diagnostyki używa się glukozy znakowanej fluorem.

Czytaj również: Jakie są pierwsze objawy raka płuc? Po tym rozpoznasz najczęściej występujący nowotwór złośliwy w Polsce. Zobacz, jak go leczyć

PET jako metoda diagnostyczna wymaga od pacjenta pewnych przygotowań. Zaczynają się one mniej więcej na dobę przed planowanym badaniem. Pacjent musi w tym czasie stosować się do następujących zasad:

1. Nie wolno pić alkoholu ani żadnych napojów zawierających kofeinę.
2. Należy unikać wysiłku fizycznego.

Na badanie warto zabrać wygodne ubrania. Nie wolno mieć na sobie biżuterii ani części garderoby z metalowymi elementami. Ostatni przed badaniem posiłek należy zjeść nie później, niż 6 godzin przed podaniem izotopu. Następnie pacjent może już tylko pić czystą, niegazowaną wodę. Sporo wody (przynajmniej 2 litry) należy zabrać ze sobą także na badanie. Po zakończeniu procedury pacjent powinien pić dużo, by szybciej wypłukać z organizmu radioaktywny izotop. Ostatnim etapem przygotowań, odbywającym się na godzinę przez właściwym badaniem, jest dożylne podanie glukozy znakowanej radioaktywnym fluorem. Pacjent spędza godzinę od podana izotopu do badania w zaciemnionym pomieszczeniu, w pozycji leżącej. Może w tym czasie czytać książkę lub słuchać muzyki.

Wszystkie regularnie przyjmowane leki należy przyjąć w dniu badania. Leki przeciwcukrzycowe i insulinę można jednak przyjąć dopiero po przeprowadzeniu badania PET-CT. Warto skonsultować kwestię przygotowań z lekarzem prowadzącym, który rozwieje wszelkie wątpliwości pacjenta.

PET to badanie wymagające dość długiego przebywania w bezruchu. Po upływie godziny od podania izotopu pacjenta umieszcza się wewnątrz specjalnego skanera, w przestrzeni przypominającej krótszy lub dłuższy tunel, w pozycji leżącej na wznak. Ręce leżą nad głową. Jedyny ruch dozwolony podczas badania to mruganie, przełykanie śliny oraz swobodny, spokojny oddech. Aparatura skanuje dokładnie organizm, tworząc mapę ciała. Procedura trwa zazwyczaj nie dłużej niż 30 minut. Badanie nadzorowane jest przez personel medyczny, który ma kontakt z pacjentem, choć przebywa w innym pomieszczeniu. Zaawansowany komputer nakłada na siebie obrazy rejestrowane przez PET oraz tomograf komputerowy. Cała procedura badania, od pojawienia się w ośrodku diagnostycznym do jego opuszczenia, wymaga poświęcenia około 3–4 godzin. Pacjenci nie powinni przychodzić w towarzystwie kobiet w ciąży ani dzieci, także przez kilka godzin po badaniu należy unikać ich towarzystwa ze względu na emitowane promieniowanie. Przed upływem doby izotop powinien wypłukać się z organizmu – pomaga w tym picie dużych ilości wody i częste oddawanie moczu.

Badania PET bywają trudne dla osób cierpiących na klaustrofobię. Nowoczesne aparaty nie są tak ciasne jak aparatura starszej generacji. Pacjent nie jest w nich zamknięty, jego ciało jedynie przechodzi przez okrągły pierścień, oddalony od niego o ponad pół metra. W skrajnych przypadkach możliwe jest wykonanie PET-CT w znieczuleniu ogólnym, by wyeliminować przykre odczucia i zminimalizować ryzyko, że pacjent się poruszy.

PET pozwala uzyskać dokładne wyniki, nałożone na uzyskaną mapę ciała. Wyniki są zarówno obrazowe (podobne do wyników scyntygrafii, z jasnymi plamami w miejscach wzmożonej aktywności), jak i liczbowe. Wskaźnik określający poziom wychwytu znacznika to SUV (wystandaryzowany wskaźnik wychwytu). Im większa jest wartość SUV, tym wyższa aktywność metaboliczna zmiany nowotworowej. Nie istnieje ściśle określona granica normy, powyżej której określa się zmianę jako złośliwą. Interpretacja badania PET nie leży w kompetencji pacjenta. Powinien jej dokonywać doświadczony diagnosta. Nie ma norm, do których można się odnieść. Dzięki ogólnej, szerokiej wiedzy osoba interpretująca wyniki badania potrafi odróżnić nowotwory łagodne od złośliwych. Pomaga w tym nałożenie obrazu z tomografu komputerowego na wyniki pomiaru aktywności metabolicznej w określonych obszarach organizmu pacjenta.

Wynika badania PET pozwala także na dokładne umiejscowienie zmian, a co za tym idzie, na zaplanowanie dalszego leczenia. Po badaniu i wykonaniu analizy lekarz kontaktuje się z pacjentem i wyjaśnia mu, co ukazała analiza pozytonową tomografią emisyjną. Następnie proponuje metody dalszego postępowania w zgodzie z tym, co wykazuje badanie.

PET to badanie bezpieczne, pomimo narażenia pacjenta na działanie promieniowania. Powikłania po pozytonowej tomografii emisyjnej właściwie nie występują, nawet u pacjentów z niewydolnością nerek czy chorobami wątroby w zaawansowanym stadium. Istnieją za to okoliczności stanowiące przeciwwskazanie. Należą do nich:

• Ciąża i okres karmienia piersią (promieniowanie z izotopów ma negatywny wpływ na rozwój organizmów).
• Cukrzyca poza kontrolą, z silnymi skokami cukru (niemożliwe jest podanie glukozy, można jednak podać inną substancję z izotopem).
• Bycie w trakcie chemioterapii lub radioterapii.
• Stan tuż po badaniu endoskopowym, biopsji, operacji.

O chorobach nerek, zwłaszcza niewydolności, należy zawsze poinformować lekarze prowadzącego. Na ogół nie stanowią one przeszkody w wykonaniu badania, jednak lekarz powinien i nich wiedzieć i podjąć indywidualną decyzję, zależną od stanu zdrowia konkretnego pacjenta. Wywiad przed badaniem ma na celu maksymalnie zwiększenie bezpieczeństwa.

PET to nowoczesna metoda diagnostyczna, oparta na technikach diagnostyki obrazowej oraz medycyny nuklearnej. Umożliwia bardzo dokładny i szeroki wgląd w ludzkie ciało i pozwala diagnozować nawet najmniejsze zmiany nowotworowe. Dzięki niej wykrywane są wznowy i przerzuty. Znajduje zastosowanie także w kardiologii i neurologii. To niezwykle rozwojowe badanie, ratujące życie pacjentów i pozwalające na wczesną interwencję. Jest też bezpieczne dla zdrowia.

Pozytonowa tomografia emisyjna, jak każda metoda diagnostyczna, ma także swoje minusy. Przede wszystkim, jest bardzo kosztowna i wciąż mało dostępna, czas oczekiwania na refundowane badanie wynosi kilka miesięcy. PET naraża pacjenta na działanie promieniowania, które wprawdzie nie wyrządza dużych szkód w organizmie, ale nigdy nie pozostaje dla niego obojętne. Fakt, że głównym dostępnym środkiem kontrastowym jest znakowana fluorem glukoza, przekłada się na mniejszą specyficzność wyniku. Zwiększenie metabolizmu glukozy zachodzi nie tylko w zamianach nowotworowych, ale też w innych (np. stanach zapalnych). Izotopy inne niż fluor w glukozie są dostępne jedynie w badaniu prywatnym, w nielicznych ośrodkach wyposażonych w cyklotron.

Źródła:

1. Windoborska W., Lewandowska A.,Pozytonowa tomografia emisyjna - nowe narzędzie w onkologii, Journal of Oncology 2004;25: 53-56.
2. Królicki L., Kunikowska J., Kobylecka M., Znaczenie pozytonowej tomografii emisyjnej (PET) w diagnostyce schorzeń onkologicznych, Postępy Nauk Medycznych 2011;2: 104-108.

Dlaczego coraz więcej Polek choruje na raka płuca?