Jak działa antykoncepcja awaryjna w Polsce? Przyjrzeliśmy się, na czym polega wywiad z pacjentką

Antykoncepcja awaryjna nazywana też pigułką czy tabletką „dzień po” była do tej pory dostępna tylko na receptę lekarską, którą może wystawić lekarz dowolnej specjalizacji – w tym specjalista medycyny rodzinnej i lekarz na dyżurze nocnej i świątecznej opieki zdrowotnej. Od maja można ją kupić w aptece na podstawie wystawianej na miejscu recepty farmaceutycznej.

W ramach programu pilotażowego pigułka o nazwie EllaOne (octan uliprystalu) jest dostępna dla osób powyżej 15. roku życia na podstawie wywiadu medycznego.

Tabletka „dzień po” przyjęta w ciągu 24 godzin od stosunku ma nawet 98-procent skuteczności w zapobieganiu ciąży. Efektywność wykazuje do 3, a maksymalnie do 5 dni (120 godzin) po stosunku bez zabezpieczenia. Co najmniej o tyle bowiem opóźnia pękanie pęcherzyków w przypadku 78,6 proc. kobiet, nawet przy podaniu bezpośrednio przed przewidywaną owulacją. Uniemożliwia też zagnieżdżenie się zarodka w macicy.

Zbyt późne przyjęcie pigułki nie będzie skuteczne, ponieważ octan uliprystalu nie działa wczesnoporonnie. Nie uszkadza też zarodka, jeśli kobieta jest w ciąży ani nie wpływa na płodność w przyszłości.

Sytuacje, w których pomocne może być skorzystanie z pomocy apteki, to np. uszkodzenie prezerwatywy czy wypadnięcie wkładki wewnątrzmacicznej, a także stosunek będący wynikiem gwałtu. Nie powinna jednak zastępować regularnej antykoncepcji.

– Warto jednak pamiętać, że najpierw należy korzystać z podstawowych metod antykoncepcji, które chronią nie tylko przed niechcianą ciążą, ale też przed przenoszeniem chorób wenerycznych – mówi prof. dr hab. n. med. Mirosław Wielgoś, konsultant krajowy w dziedzinie perinatologii i ekspert kampanii „Poranek PO”.

Tabletka „dzień po” jest dostępna na receptę lekarza w każdej aptece, a na receptę farmaceuty – tylko w aptekach, które podpisały umowę z NFZ.

Do pilotażu antykoncepcji awaryjnej dołączyło już prawie dwa razy więcej aptek na początku. Najpierw podawano liczbę 770 punktów, natomiast we wrześniu było ich już 1274. Lista aptek wraz z mapą jest uaktualniana na bieżąco na stronie rządowej pilotażu.

Są też dane z Centrum e-Zdrowia dotyczące popularności usługi od pierwszych miesięcy wprowadzenia. W okresie od maja do sierpnia 2024 wystawiono ponad 11 tysięcy recept. W maju było ich najmniej, w kolejnych miesiącach liczba recept stopniowo rosła.

Antykoncepcji awaryjnej najczęściej potrzebowały kobiety w wieku 31-40 lat (3402 recepty), a najrzadziej te najmłodsze, w wieku 15-18 lat (729 recept) oraz najstarsze, w wieku 50+ lat (406). Gdy przygotowywano podsumowanie, aptek w pilotażu było 1312 i stanowiły ok. 10 proc. całego rynku.

Aby załatwić tabletkę dzień po w aptece, należy udzielić odpowiedzi na pytania zawarte w kwestionariuszu. Wywiad z farmaceutą to także czas, by zadawać pytania i wyjaśnić wszelkie wątpliwości. Aby ujednolicić proces konsultacji przez aptekarzy, opracowano specjalne wytyczne, które są dostępne do wglądu również dla pacjentów.

Zgodnie w informacjami podczas wywiadu z farmaceutą należy podać swoje dane osobowe, a także masę ciała, datę pierwszego dnia ostatniej miesiączki, przeciętną długość cyklu w dniach. Trzeba też odpowiedzieć na pytania, czy cykle są regularne, ile czasu minęło od niezabezpieczonego stosunku („Podaj czas w godzinach, w a przypadku trudności z obliczeniem podaj datę i godzinę niezabezpieczonego stosunku”) oraz „czy w tym cyklu miały miejsce jakieś inne niezabezpieczone stosunki seksualne ponad 5 dni temu” i „Czy był wykonywany test ciążowy” (ew. kiedy i jaki był wynik).

To ważne dane, które pomagają oszacować skuteczność antykoncepcji awaryjnej. Od stosunku musi minąć mniej niż 120 godzin i nie może być to moment po owulacji, a tabletka działa przy BMI do 30 kg/m2.

Dalsze pytania są podane w punktach i mają na celu sprawdzenie zasadności przyjęcia tabletki dzień po oraz uchronienie pacjentki przed ew. działaniami niepożądanymi spowodowanymi. Należy do nich skutki nietolerancji pokarmowych (wszystkie doustne środki antykoncepcyjne w Polsce zawierają laktozę), alergii, zaburzeń pracy wątroby czy przyjmowania leków, które mogą wchodzić w interakcje ze składnikami pigułki.

1. Czy rozpoznano u Pani uczulenie na octan uliprystalu lub inne substancje wchodzące w skład doustnej antykoncepcji awaryjnej?

2. Czy stosuje Pani regularną metodę antykoncepcji (np. hormonalną albo prezerwatywę przy każdym stosunku)?

3. Czy jest Pani w ciąży lub przypuszcza Pani, że może być w ciąży?

4. Czy choruje Pani na ciężką astmę leczoną doustnymi glikokortykosteroidami (np. prednizon, prednizolon, metyloprednizolon)?

5. Czy w ciągu ostatnich 28 dni stosowała Pani leki na padaczkę (np. topiramat, cenobamat, prymidon, fenobarbital, fenytoinę, fesfenytoinę, karbamazepinę, okskarbazepinę, barbiturany), gruźlicę (np. rifampicynę, rifabutynę), zakażenie wirusem HIV (ritonawir, efawirenz, newirapinę), grzybicę (gryzeofluwinę), ADHD (modafinil) lub preparaty zawierające ziele dziurawca?

6. Czy ma Pani nietolerancję niektórych cukrów, np. nietolerancję galaktozy, całkowity niedobór laktazy lub zespół złego wchłaniania glukozy-galaktozy?

7. Czy cierpi Pani na zdiagnozowaną, poważną chorobę wątroby?

8. Czy przyjmowała już Pani w tym cyklu antykoncepcję awaryjną?

9. Czy karmi Pani dziecko piersią?

Antykoncepcja awaryjna powinna być stosowana jak najrzadziej, a przysługuje tylko raz w miesiącu. Podczas jej przyjmowania nie można karmić piersią, nie powinny zażywać jej kobiety w ciąży. W celu ochrony przed chorobami takimi jak rzeżączka, kiła, chlamydioza, wirus HPV czy HIV powinny stosować konwencjonalną antykoncepcję w postaci prezerwatywy.

Źródła:

• Antykoncepcja awaryjna w aptekach pacjent.gov.pl

• Wytyczne dla farmaceutów dotyczące antykoncepcji awaryjnej Naczelna Izba Aptekarska