Czy istnieje szczepionka na AIDS? Dlaczego wirus HIV jest tak trudny do zwalczenia i jak działają dostępne leki?

AIDS, czyli zespół nabytego niedoboru odporności (ang. acquired immunodeficiency syndrome) to choroba wywoływana przez wirus niedoboru odporności – human immunodeficiency virus, czyli HIV. Jest to wirus otoczkowy typu RNA, który należy do retrowirusów. Przenosi się głównie poprzez płyny ustrojowe, głównie podczas niebezpiecznych kontaktów seksualnych, a także poprzez krew.

Wirus HIV atakuje elementy układu odpornościowego, z czasem go osłabiając i doprowadzając do wysokiej zapadalności na inne choroby zakaźne i raka. Po raz pierwszy rozpoznano go w 1981 roku. Od tego czasu umarło z jego powodu aż 37,7 mln ludzi.

Według informacji Krajowego Centrum ds. AIDS od 1985 roku, gdy wdrożono badania w kierunku zakażenia HIV, do końca 2020 r. zdiagnozowano je w sumie u blisko 26,5 tys. Polaków. Tylko w latach 2016-2019 wykryto 5 446 zakażeń.

Rozwój AIDS stwierdzono dotąd u 3815 osób, a nie licząc zgonów spowodowanych chorobą w 2020 r., w kraju umarło na nią łącznie 1418 pacjentów. Są to przy tym dane wstępne, które z powodu pandemii będą podlegać jeszcze weryfikacji.

W ostatnich latach wykrywa się średnio 3,54 przypadki zakażenia wirusem HIV na 100 tys. osób. Największą grupę pacjentów (na poziomie ok. 85 proc.) stanowią przy tym mężczyźni. W 2019 r. było ich 5 razy więcej niż zarażonych kobiet. Natomiast w 2020 r. było 943 nowych przypadków HIV, z czego 108 zgłoszeń pochodziło z roku poprzedniego.

Zachorowania na AIDS to ok. 100 przypadków na rok, a spowodowane nimi zgony następują u ok. 30 pacjentów rocznie.

Jedyną możliwością rozpoznania zakażenia jest wykonanie testu. Badania można wykonać anonimowo, bezpłatnie i bez skierowania w punkcie konsultacyjno-diagnostycznym. Ich lista znajduje się na stronie aids.gov.pl.

Tymczasem test na HIV wykonało przynajmniej raz w życiu tylko 5-9 proc. dorosłych Polaków. W latach 2016-2019 liczba osób, które się zbadały, spadła trzykrotnie. Oszacowano, że badania wykonało niestety tylko 1 procent populacji kraju.

Nazwy te są ze sobą mylone, podczas gdy HIV to nazwa wirusa, a AIDS – wywoływanej przez niego choroby. Nie są to pojęcia równoznaczne, ponieważ od czasu zarażenia do rozwoju objawów może upłynąć wiele lat. Stąd właśnie różnice w dotyczących ich statystykach.

Po przedostaniu się do organizmu wirus powoduje ostrą infekcję przez 2-4 tygodnie. Atakuje limfocyty T, namnaża się, a jego poziom we krwi jest wysoki. To źródło objawów podobnych do dolegliwości grypowych – pojawia się ból głowy, gorączka i wysypka skórna, choć niektórzy nie mają żadnych symptomów. W tym okresie istnieje największe ryzyko zakażenia innej osoby.

Następnie rozwija się infekcja przewlekła, nazywana też fazą asymptomatyczną lub uśpienia wirusa. Wciąż namnaża się on w organizmie, ale wolniej. Z tego powodu można przez lata nie wiedzieć, że jest się zarażonym. Bez odpowiedniego leczenia trwa to zwykle około 10 lat. Jeśli pacjent nie otrzymuje terapii, również w tym okresie może zarażać.

Bez leczenia redukującego ładunek wirusa we krwi rozwija się ostatnia faza infekcji HIV, czyli AIDS. W tej sytuacji zaatakowany układ odpornościowy nie jest w stanie bronić organizmu przed infekcjami oportunistycznymi (tj. spowodowanymi fizjologiczną mikroflorą w organizmie pacjenta) czy rozwojem raka. Stąd pochodzi nazwa choroby, tj. nabyty niedobór odporności.

Przyczynkiem do diagnozy AIDS jest zwykle zakażenie lub krytyczny poziom limfocytów T (inaczej komórek CD4) we krwi. Z powodu wysokiego poziomu wirusa w krwiobiegu i płynach ustrojowych w sprzyjających sytuacjach jest on bardzo łatwo przenoszony. Gdy rozwinie się infekcja oportunistyczna, czas przeżycia nieleczonego AIDS skraca się z 3 lat do zaledwie ok. 1 roku.

Z wirusem HIV można normalnie funkcjonować, jeśli wie się o infekcji i prowadzi się leczenie do końca życia. To sprawia, że zakażenie jest obecnie uznawane za chorobę przewlekłą. I chociaż odnotowano przypadki samoistnego zwalczenia wirusa przez organizm, jak dotąd mówi się o dwóch takich sytuacjach, choć dokładny mechanizm tego zjawiska nie jest znany. Również dwukrotnie udało się lekarzom wyleczyć pacjentów z HIV poprzez przeszczep szpiku kostnego.

Według raportu UNAIDS w ciągu ostatniej dekady liczba osób leczonych na HIV wzrosła na świecie ponad trzykrotnie, przy czym liczba zakażeń zmniejszyła się o 30 proc. W ciągu 20 lat leczenie zapobiegło 16,2 mln zgonów na AIDS, których liczba zmniejszyła się w sumie o 43 procent. Natomiast począwszy od 2004 r. z powodu AIDS umiera o 64 proc. osób mniej niż wcześniej.

Również polscy pacjenci mają coraz lepszy dostęp do specjalistów i leczenia, czyli terapii antyretrowirusowej (ARV). Według badań PBS dla Gilead Sciences aż 90 proc. osób, które dowiedziały się o zakażeniu w ciągu ostatnich 5 lat, trafiło do odpowiednich lekarzy w pierwszym miesiącu od otrzymania pozytywnego wyniku testu. Aż 40 proc. pacjentów otrzymało leki od razu, a dalsze 33 proc. zyskało dostęp do terapii w ciągu miesiąca od pierwszej wizyty.

Natomiast według informacji firmy GSK terapia antyretrowirusowa prowadzona jest aktualnie u przeszło 10 tys. seropozytywnych osób zakażonych wirusem HIV. Od 2020 r. pacjenci mają dostęp do nowoczesnego leku zawierającego dwie substancje czynne: dolutegrawir i lamiwudynę. Jest to kompletna terapia, która wymaga przyjmowania tylko 1 tabletki dziennie i pomaga utrzymać jak najniższy, niewykrywalny poziom wirusa w organizmie, a dzięki temu maksymalnie wydłużyć życie.

Tymczasem pierwszy dostępny lek na HIV, stosowany przez niemal 20 lat począwszy od 1987 roku, wymagał przyjmowania w ilości nawet 22 tabletek dziennie i nie zapewniał pełnej supresji wirusa. Skuteczność nowego leku została potwierdzona w badaniach klinicznych, wykazano także, że jest ona równoważna dla stosowanego już w Polsce schematu trójlekowego, opartego na TAF (fumaranie alafenamidu tenofowiru). Zmniejszenie liczby podawanych leków pozwala przy tym na ograniczenie działań ubocznych.

Szczepionka na HIV to lek, na który wciąż czeka cały świat. Gdy na konferencji prasowej w 1984 r. ogłoszono, że wirus ten jest sprawcą AIDS, zapowiadano wprowadzenie szczepionki w ciągu dwóch kolejnych lat. Jak to możliwe, że wciąż jej nie ma, skoro preparat ochronny przed koronawirusem wywołującym COVID-19 wprowadzono tak szybko? Winny jest sam wirus HIV, który wymyka się terapiom. Ulega bowiem bardzo licznym mutacjom, wykazując wysoką tolerancję na zmiany w swoich genach.

Zmienność wirusa HIV w organizmie jednego pacjenta jest większa niż w przypadku wirusa grypy u wszystkich ludzi na świecie i przez cały sezon. Co więcej, umie on też „osłaniać” się przed zwalczającymi go przeciwciałami dzięki swojej wyjątkowej otoczce.

Dlatego właśnie z pięciu dużych badań klinicznych III fazy trzy z pierwszych zakończyły się wielkim fiaskiem – nie chroniły przed zakażeniem i nie obniżały poziomu wirusa w organizmie. W jednym z nich wykazano nawet wzrost liczby zakażeń wśród zaszczepionych osób! Z innych obiecujących pozostałych prac też nic nie wyszło.

Obecnie prowadzone są badania z użyciem wirusów opryszczki jako wektorów przenoszących do organizmu białka wirusa HIV. Jako wektor badane są też tzw. wirusy zależne od adenowirusów (od ang. adeno-associated virus, AAV), inaczej dependowirusy, które należą do parwowirusów.

Doniesienia o rozpoczęciu I fazy badań klinicznych z udziałem ludzi ukazały się na początku września 2021 roku, a dotyczą one szczepionki typu mRNA, czyli tego samego, co wprowadzone preparaty Pfizera i Moderny przeciw koronawirusowi SARS-CoV-2. Jednym z partnerów badań jest właśnie Moderna, a testowane są dwa preparaty: mRNA 1644 and mRNA 1644v2. Badania wstępne wykazały brak problemów z bezpieczeństwem oraz wytwarzanie w organizmach 97 proc. uczestników limfocytów B, które są zdolne do produkcji przeciwciał neutralizujących wirusa HIV o szerokim spektrum działania. Zapowiadany czas trwania prac to ok. 19 miesięcy.

Do użytku w Stanach Zjednoczonych dopuszczono już natomiast lek o nazwie kabotegrawir, który jest nazywany szczepionką w sensie profilaktyki przed ekspozycją na wirus (PreP). W tym celu stosuje się już także emtrycytabinę z dizoproksylem tenofowiru w postaci fumaranu lub z alafenamidem tenofowiru (TAF). Jednak najnowszy kabotegrawir, który jest podawany okresowo w formie zastrzyków, wykazuje największą skuteczność. Lek jest dostępny także w niektórych krajach Europy.

Więcej informacji nt HIV i AIDS:

• Krajowe Centrum ds. AIDS
• Poradnia internetowa: poradnia@aids.gov.pl
• bezpłatny Telefon Zaufania HIV/AIDS – 800 888 448.

ZOBACZ: Fakty i mity dotyczące choroby AIDS