Progesteron: normy, badanie, ciąża. Co oznacza niedobór i wysoki poziom progesteronu?

Progesteron, inaczej luteina, to żeński hormon płciowy wytwarzany głównie przez komórki ciałka żółtego w fazie letalnej cyklu menstruacyjnego i przy wczesnej ciąży oraz przez łożysko podczas późniejszych stadiów ciąży. Progesteron to jeden z najważniejszych hormonów produkowanych przez jajniki. Luteina umożliwia zagnieżdżenie się zarodka w błonie śluzowej macicy i utrzymanie ciąży. Gdy nie dojdzie do zapłodnienia, wydzielanie hormonu zmniejsza się, co powoduje złuszczanie się błony śluzowej macicy – wtedy dochodzi do menstruacji. Progesteron jest przedstawicielem jednej z dwóch najważniejszych grup hormonów produkowanych przez kobiety – gestagenów. Jest hormonem steroidowym, który powstaje poprzez syntezę cholesterolu. Stanowi produkt pośredni przy produkcji m.in. estrogenu i testosteronu.

Czytaj też: Badania hormonalne wykonaj w określonej fazie cyklu. Sprawdź, jakie są normy i jak zinterpretować wyniki badania hormonów kobiecych

U kobiet luteina działa poprzez receptory zlokalizowane w macicy, gruczołach sutkowych, ośrodkowym układzie nerwowym oraz w przysadce mózgowej. Efekty działania na narząd rodny to:

• ułatwienie jajeczkowania,
• przygotowanie śluzówki na przyjęcie zarodka,
• rozwój błony śluzowej macicy (co umożliwia zagnieżdżenie zapłodnionej komórki jajowej, a jednocześnie hamowanie jej przed nadmiernym rozrostem),
• cykliczne zmiany w nabłonku jajowodów, szyjki macicy i pochwy,
• powodowanie zagęszczenia śluzu szyjkowego (co zmniejsza jego przepustowość dla plemników).

Progesteron wraz z estrogenami oddziałują na gruczoł sutkowy, powodując wzrost jego komórek oraz komórek nabłonka przewodów i uczestnicząc w powstawaniu receptorów niezbędnych do produkcji mleka. Hormon ten jest niezbędny do utrzymania ciąży przez cały okres jej trwania, ponieważ:

• hamuje produkcję oksytocyny (pozwala na utrzymanie ciąży),
• hamuje samoistną czynność skurczową macicy (hamuje poród),
• hamuje odpowiedź immunologiczną matki na antygeny płodu,
• pobudza błonę śluzową jajowodów i macicy do wydzielania substancji odżywczych,
• przygotowuje gruczoł sutkowy do laktacji.

Pozostałe skutki oddziaływania progesteronu na organizm to:

• zatrzymywanie wody w organizmie (sprzyja obrzękom),
• rozszerzanie żył (przez co krew przepływa wolniej),
• powstawanie przebarwień na skórze,
• stymulowanie oddychania,
• podwyższenie temperatury ciała,
• normalizowanie poziomu glukozy we krwi.

Badanie stężenia progesteronu w organizmie pozwala ocenić rozwój płodu oraz funkcji łożyska. Niski progesteron może prowadzić do poronień. W przypadku podejrzenia ciąży pozamacicznej lub utraty ciąży diagnozę przeprowadza się w oparciu o diagnozę stężenia luteiny oraz badanie beta HCG. Badanie wykonywane jest również u kobiet z problemami hormonalnymi i w diagnostyce niepłodności – wówczas zaleca się trzykrotne oznaczenie progesteronu we krwi między 4. a 11. dniem przed spodziewaną miesiączką. Stężenie hormonu we krwi nieustannie się zmienia, a jego wahania, o ile utrzymane w normie, są całkowicie naturalne. Przypadkami, kiedy zleca się badanie progesteronu pomimo braku podejrzenia ciąży są:

• przypuszczenie występowania guzów wydzielających progesteron,
• ocena owulacji po wdrożonym leczeniu,
• potwierdzenie owulacji,
• diagnozowanie niepłodności,
• monitorowanie łożyska,
• znalezienie przyczyny nieregularnych i nieprawidłowych krwawień menstruacyjnych.

Badanie stężenia progesteronu we krwi polega na jednorazowym pobraniu krwi z żyły łokciowej u mężczyzn oraz kilkukrotnym pobraniu krwi w różnych fazach cyklu u kobiet. Osoba poddawana badaniu powinna być na czczo przez co najmniej osiem godzin przed wykonaniem oznaczenia. Materiałem wykorzystywanym przez laborantów jest surowica krwi – na wyniki oczekuje się jeden dzień roboczy.

Stężenie ilości progesteronu we krwi nie jest stałe i zmienia się w zależności od fazy cyklu miesiączkowego, w której aktualnie znajduje się kobieta. Warunkuje je zmienna działalność jajników podczas poszczególnych faz. Jest niskie w fazie folikularnej, a wzrost jego ilości odnotowuje się po owulacji. Wówczas błona śluzowa macicy przygotowuje się do ewentualnego zagnieżdżenia zapłodnionej komórki jajowej i rozwoju ciąży. Jeśli zagnieżdżenie nie ma miejsca, poziom luteiny spada i pojawia się miesiączka.

Normy stężenia progesteronu w surowicy krwi u zdrowych kobiet kształtują się następująco:

• I faza folikularna: 0,057-0,893 ng/ml – 1-12 dzień cyklu menstruacyjnego (faza, w której zachodzi rozwój pęcherzyków jajnikowych oraz wybór jednego, z którego podczas owulacji zostanie uwolniona komórka jajowa; stężenia progesteronu są niskie, a czynność hormonalna jajników opiera się głównie na produkcji estrogenów),
• II faza owulacyjna: 0,121 – 12,0 ng/ml – 13-15 dzień cyklu menstruacyjnego (faza, w której na początku owulacji zachodzi proces początkowy uwolnienia progesteronu, co sygnalizuje uwolnienie komórki jajowej),
• III faza lutealna: 1,83 – 23,9 ng/ml – 16-28 dzień cyklu menstruacyjnego (faza, w której po owulacji następuje przekształcenie pęcherzyka, z którego pochodziła komórka jajowa w ciałko żółte; zachodzi intensywna produkcja progesteronu, a proces odbywa się pod kontrolą innych hormonów produkowanych przez przysadkę mózgową).

Jeżeli kobieta nie zajdzie w ciążę, po ok. 10-11 dniach po owulacji rozpoczyna się zanik ciałka żółtego. Spada wówczas poziom progesteronu, a rozrośnięta błona śluzowa macicy ulega złuszczeniu, co powoduje pojawienie się krwawienia miesiączkowego.
Norma stężenia luteiny we krwi kobiet po przekwitaniu wynosi mniej niż 0,05-0,126 ng/ml. Wartość ta odpowiada również stężeniu progesteronu u dziewczynek przed okresem dojrzewania płciowego.

Normy progesteronu u zdrowych ciężarnych kobiet wynoszą:

• I trymestr – 11,0-44,3 ng/ml,
• II trymestr – 25,4-83,3 ng/ml,
• III trymestr – 58,7-214 ng/ml.

Wartości referencyjne badania uzależnione są w dużej mierze od badanej populacji, wieku, płci i metody oznaczenia. Każdy wynik powinien zawierać odpowiedni zakres.

Progesteron pełni bardzo ważną rolę podczas zapłodnienia i trwania ciąży. Ułatwia on zapłodnienie, zagnieżdżenie się zarodka w macicy oraz pozwala na prawidłowe utrzymanie ciąży. W pierwszym trymestrze produkcja hormonu zachodzi w ciałku żółtym, a następnie w łożysku. Kolejne etapy cyklu menstruacyjnego pozwalają na przygotowanie błony śluzowej macicy do zagnieżdżenia się w niej zarodka. Podczas ciąży śluzówka stanowi matczyną część łożyska. Progesteron pozwala na jej przebudowę w sposób, który umożliwia dostarczenie substancji odżywczych dla płodu. Mięsień macicy podczas ciąży rozrasta się, a luteina ogranicza jego kurczliwość, co pozwala na donoszenie ciąży.

Progesteron w towarzystwie innych hormonów wpływa na zmianę regulacji układu odpornościowego, dzięki czemu tkanki płodu nie są uznawane za ciało obce i zwalczane przez organizm matki. Luteina przyczynia się do pobudzenia ośrodka oddechowego pozwalając na pokrycie zwiększonego zapotrzebowania na tlen. Dochodzi do rozluźnienia wszystkich mięśni gładkich. Zjawisko jest korzystne dla dróg rodnych, ale w przewodzie pokarmowym przyczynia się do spowolnienia perystaltyki i powstawania zaparć oraz zwiększa tendencję do nudności i wymiotów. Podczas ciąży przez progesteron stymulowane są także gruczoły sutkowe – następuje rozwój pęcherzyków gruczołowych i nabłonka przewodów wyprowadzających, a dzięki współpracy progesteronu, estrogenów oraz prolaktyny, gruczoły piersiowe przystosowują się do laktacji. Podczas cyklu menstruacyjnego hormon ten odpowiada za okresowe zmiany struktury piersi.

U mężczyzn dla uzyskania pełnych wyników badań niezbędnych do przeprowadzenia interpretacji medycznej wystarczy jednokrotne pobranie krwi. Progesteron produkowany jest w znikomych ilościach – odpowiedzialne są za to jądra i nadnercza. Badania w tym przypadku mają służyć diagnozie wrodzonego przerostu nadnerczy (poziom podwyższony) lub diagnozie przy uszkodzeniu przysadki i podwzgórza (obniżony poziom). Norma stężenia progesteronu u mężczyzn wynosi 0,2-1,38 ng/ml.

Nadprodukcję progesteronu może powodować szereg zaburzeń zdrowotnych, w tym m.in.:

• występowanie ciąży mnogiej,
• występowanie ciąży powikłanej zaśniadem groniastym,
• niewydolność wątroby,
• torbielowatość jajnika,
• guzy nadnercza, jąder oraz jajników,
• występowanie zespołu policystycznych jajników,
• zespół nadnerczowo-płciowy,
• choroba nowotworowa jajników,
• wrodzony przerost nadnerczy.

Niski poziom progesteronu jest spotykany zdecydowanie częściej niż jego nadmiar. Ciałko żółte produkuje wówczas zbyt małe ilości progesteronu. Niedobór hormonu występuje w przypadku ciąży pozamacicznej i poronienia, a przy późnej ciąży może mieć związek z zatruciem ciążowym lub stanem przedrzucawkowym. Brak zmian w stężeniu progesteronu u kobiet podczas cyklu miesiączkowego oznacza, iż menstruacja nie występuje. Niewielki poziom luteiny może być związany z zaburzeniami funkcji łożyska i niewykształceniem się zawiązki jajnika lub jądra. Długotrwały niedobór progesteronu jest przyczyną:

• niepłodności,
• przesuszenia skóry,
• wypadania włosów,
• wahań poziomu insuliny we krwi,
• problemów z utrzymaniem prawidłowej masy ciała,
• nasilonych objawów zespołu napięcia przedmiesiączkowego.

Sposób leczenia utrzymującego się zbyt niskiego poziomu progesteronu we krwi jest ściśle związany z przyczyną, która go spowodowała. Wiąże się to z wykonaniem szeregu badań pomocniczych pozwalających na jej ustalenie.

Wysokie spadki luteiny są charakterystyczne dla kobiet w trakcie klimakterium i mogą prowadzić do:

• napięcia nerwowego,
• problemów z wypróżnianiem,
• obrzęków,
• kołatania serca,
• bólów głowy i piersi,
• dyskomfortu odczuwanego w podbrzuszu,
• wydłużenia i wzmożenia obfitości miesiączek, które stają się nieregularne,
• obniżenia libido,
• suchości w pochwie.

Wiele badań naukowych skupia swoją uwagę na roli progesteronu i jego receptorów w obszarze leczenia i rozwoju raka piersi. Faktem jest, iż niektóre pochodne tego hormonu, stosowane jako leki w hormonalnej terapii zastępczej, powodowały zwiększenie ryzyka wystąpienia nowotworu. Z kolei obecność samego progesteronu na powierzchni komórek rakowych świadczy o szansie na dobrą odpowiedź na terapię hormonalną. Badania w tym obszarze są utrudnione, ponieważ tkanka gruczołów piersiowych podlega jednocześnie wpływom wielu hormonów. Bezpośredni wpływ progesteronu na raka piersi nie został dotąd udowodniony.

Progesteron jest zdolny do transportowania informacji pomiędzy komórkami nerwowymi, dlatego może pełnić rolę neuroprzekaźnika. Ma istotny wpływ na zachowania seksualne i popęd płciowy. Hormon pełni również funkcję neuroprotekcyjną, która opiera się na ochronie komórek nerwowych przed uszkodzeniem oraz wzmacnianiu ich zdolności regeneracyjnych. Nagły spadek poziomu progesteronu we krwi kobiet po porodzie jest bezpośrednią przyczyną depresji poporodowej.

Kilka obszarów ginekologii i położnictwa posiłkuje się progesteronem, jego sztucznie otrzymywanymi pochodnymi oraz substancjami oddziałującymi z receptorem progesteronowym. Substancje te są składnikami:

• preparatów antykoncepcyjnych,
• leków stosowanych w hormonalnej terapii zastępczej,
• leków stosowanych w profilaktyce przedwczesnego porodu.

Podawanie progesteronu pacjentkom, u których następowały nawracające poronienia spowodowane niewydolnością ciałka żółtego, służy zminimalizowaniu ryzyka utraty kolejnej ciąży. Hormon podawany dopochwowo jest stosowany w leczeniu przedwczesnej czynności skurczowej mięśnia macicy. U kobiet, u których występowały cykle bezowulacyjne, hormon podawany jest w celu uwolnienia komórki jajowej, w skutek czego powinno dojść do przywrócenia możliwości wytwarzania ciałka żółtego.

W antykoncepcji hormonalnej stosowane są sztucznie otrzymywane pochodne progesteronu – samotnie lub w połączeniu z estrogenami – co przyczynia się do hamowania owulacji oraz zwiększenia gęstości śluzu szyjkowego uniemożliwiając penetrację plemników. Substancje, które mają zdolność oddziaływania na receptor progesteronowy znajdują swoje zastosowanie w tzw. „tabletkach awaryjnych”, których zażycie opóźnia owulację o kilka dni, przez co zapobiega zajściu w ciążę.

Próba progesteronowa to jedno z zastosowań hormonu. Polega ona na podaniu pacjentce progesteronu nie w celach terapeutycznych, ale diagnostycznych. Próba progesteronowa ma na celu weryfikację przyczyny braku miesiączkowania poprzez kilkudniowe przyjmowanie progesteronu przez pacjentkę, a następnie jego odstawienie. Krwawienie występujące bezpośrednio po przeprowadzeniu próby oznacza wynik dodatni, który świadczy o prawidłowym produkowaniu estrogenów przez jajniki oraz ich właściwym oddziaływaniu na błonę śluzową macicy. Wcześniejszy brak krwawienia jest spowodowany cyklem bezowulacyjnym oraz wtórną niedomogą lutealną. Ujemny wynik próby wiąże się z brakiem wystąpienia krwawienia miesiączkowego po odstawieniu przyjmowanego hormonu. W tym przypadku przyczyn takiego stanu należy się doszukiwać w:

• niedoborze estrogenów,
• zaburzeniu osi hormonalnej podwzgórze-przysadka-jajniki,
• braku reaktywności błony śluzowej macicy na zmienne poziomy hormonów,
• wadach wrodzonych narządu rodnego.

Specjaliści o chorobach i problemach hormonalnych