Meningokoki – przyczyny, objawy, diagnostyka i leczenie. Czym jest szczepionka na meningokoki?

Meningokoki – czym są i jakie rodzaje meningokoków występują?

Meningokoki (neisseria meningitidis) to dwoinki zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych, czyli gatunki Gram-ujemnych bakterii wywołujących zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych i posocznicę meningokokową. Na neisseria meningitidis można zachorować w każdym wieku, jednak większość zachorowań dotyczy niemowląt oraz dzieci do 2. roku życia. Często chorują również ludzie młodzi, pomiędzy 15. a 24. rokiem życia.

Charakterystyczną cechą meningokoków jest posiadanie zewnętrznej otoczki, zbudowanej z różnych rodzajów cukrów. To pozwala wyodrębnić aż 13 grup serologicznych tych bakterii.
W Polsce większość przypadków zachorowań dotyczy meningokoków z grup B i C. Dominuje serotyp B, choć można też zauważyć wzrost udziału serotypu C. Zdarzają się również pojedyncze rozpoznania wywoływane przez serogrupy W oraz Y.
Meningokoki z serogrupy B najczęściej atakują dzieci poniżej 1. roku życia. Najwięcej zakażeń z dużym stopniem śmiertelności występuje właśnie u niemowląt. Meningokoki z grupy B pojawiają się u tych dzieci nawet ponad 20 razy częściej aniżeli w pozostałych przedziałach wiekowych. Szczepy typu B mają mniejszą zjadliwość, a typu C posiadają wysoki potencjał zjadliwości, mogący prowadzić do posocznicy, czyli sepsy.

Warto podkreślić, że rozmieszczenie serotypów jest różne na świecie, co ma znaczenie w przypadku szczepień profilaktycznych przed podróżą w rejony epidemiczne.

Meningokoki – przyczyna zarażenia

Wyłącznym źródłem zakażenia meningokokami jest człowiek. Dotyczy to osób chorych, jak i bezobjawowych nosicieli. Nosicielem może być zdrowy człowiek, który nie jest tego świadomy. Bakterie zbierają się w jamie nosowo-gardłowej, dlatego tak często nosicielstwo jest bezobjawowe. Do zakażenia dochodzi drogą kropelkową bądź poprzez kontakt bezpośredni podczas:

• kaszlu,
• kichania,
• pocałunków,
• wspólnego korzystania z tej samej szklanki.

Zakażenia meningokokowe wyróżnia sezonowość, a w Polsce najwięcej zachorowań pojawia się w pierwszych miesiącach roku.

Meningokoki – objawy

Okres wylęgania inwazyjnej choroby meningokokowej wynosi około 3 do 4 dni. Objawy mogą być różne, aczkolwiek najczęściej pojawiają się:

• gorączka,
• ból mięśni,
• wymioty.

Po około 6 godzinach dochodzi do częściowej poprawy, kiedy następuje spadek temperatury, a dolegliwości nieco ustępują. Jednak bardzo szybko pojawia się znowu pogorszenie. Wtedy też pojawiają się objawy zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych, czyli:

• bóle głowy,
• drgawki,
• wysoka gorączka,
• zaburzenia świadomości.

Zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych może wywołać objawy posocznicy, wśród których najbardziej rozpoznawalna jest wysypka krwotoczna na kończynach dolnych. Poza tym, pojawiają się takie symptomy sepsy jak:

• przyspieszenie oddechu,
• przyspieszenie tętna,
• wysoka gorączka,
• pogorszenie stanu ogólnego.

Bardzo często występującym objawem sepsy meningokokowej są plamki pojawiające się na całym ciele. Te małe czerwone punkciki zlewają się w duże plamy, które nie bledną pod naciskiem. U niemowląt objawy są inne aniżeli u osób starszych. Obserwuje się:

• gorączkę,
• zimne dłonie i stopy,
• brak apetytu,
• wymioty,
• biegunkę,
• rozpaczliwy płacz,
• kwilenie,
• senność,
• drażliwość,
• znaczne odchylenie głowy do tyłu,
• osłupienie,
• pulsujące ciemiączko u niemowląt,
• wybroczyny na skórze.

Zakażenie meningokokami może przyjąć postać inwazyjnej choroby meningokokowej lub zakażeń nieinwazyjnych. Inwazyjna choroba meningokokowa to ciężkie ogólnoustrojowe zakażenie, w jakim można wyróżnić:

• zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych,
• posocznicę,
• zespół Waterhouse'a-Friderchisena, czyli ciężką postać posocznicy z martwicą krwotoczną nadnerczy (choroba przebiega piorunująco, dlatego potrafi doprowadzić do śmierci zaledwie w ciągu kilku godzin),
• zapalenie płuc z bakteriemią,
• zapalenie mięśnia sercowego, wsierdzia lub osierdzia,
• septyczne zapalenie stawów,
• zapalenie szpiku kostnego.

Zapalenia nieinwazyjne pojawiają się rzadko. Może wtedy pojawić się zapalenie spojówek, zapalenie zatok albo zapalenie ucha środkowego.

Rozpoznanie choroby meningokokowej

Rozpoznanie choroby meningokokowej powinno być jak najszybsze. Wpływa to bowiem na późniejsze rokowania pacjenta. Podstawą diagnozy jest wyhodowanie menigkokoków z krwi, płynu mózgowo-rdzeniowego albo z wymazu z nosogardła. Podejrzenie choroby to pilne wskazanie do hospitalizacji i przyjęcia na oddziale intensywnej opieki medycznej.

Leczenie choroby meningokokowej i rokowania

Po rozpoznaniu choroby meningokokowej należy jak najszybciej zastosować antybiotykoterapię dożylną. Najczęściej podaje się penicylinę albo antybiotyki z grupy cefalosporyn III generacji.
Rokowania dla osób zmagających się z nieinwazyjną chorobą meningokokową nie są pomyślne. Jeśli nie nastąpi wczesne rozpoznanie, antybiotykoterapia i intensywna opieka medyczna, to śmiertelność szacuje się na około 70%. Trwałe powikłania choroby meningokokowej to:

• upośledzenie słuchu,
• zaburzenia neurologiczne takie jak padaczka, czy zaburzenia pamięci,
• uszkodzenia kości i stawów,
• utrata palców w wyniku zmian martwiczych,
• uszkodzenie nerek.

Kiedy antybiotyki pomagają, a kiedy szkodzą?

Profilaktyka – szczepionka na meningokoki

Szczepienia ochronne przeciwko meningokokom to podstawa profilaktyki przeciwko chorobie. Z uwagi na różne szczepy bakterii neisseria meningitidis dostępne są szczepionki monowalentne, w jakich znajduje się jeden typ oraz szczepionki poliwalentne, zawierające kilka typów. W Polsce zarejestrowane są 2 rodzaje szczepionek.
Szczepionka poliwalentna przeciwko serotypom A + C zalecana jest od 2. roku życia oraz w przypadku podróży do rejonów  o wysokim ryzyku epidemii serotypem A, czyli do Afryki Subsaharyjskiej w strefie Sahelu. Szczepionka ta ma dobrą, ale krótką ochronę – około 5 lat.
Szczepionki monowalentne przeciwko serotypom C mogą być stosowane już u dzieci powyżej 2. miesiąca życia. Szczepionki te gwarantują długotrwałą odporność. Liczba dawek szczepionki uzależniona jest od wieku rozpoczęcia szczepienia. U dzieci powyżej 1. roku życia, młodzieży i dorosłych wystarczy zastosować 1 dawkę. U dzieci szczepionych poniżej 1. roku życia podaje się 2 dawki szczepionki w odstępie 2 miesięcy oraz dawkę przypominającą w 2. roku życia.

Szczepionki na meningokoki wskazane są przede wszystkim u osób z grup ryzyka, czyli:

• dzieci w wieku od 2 miesiąca życia do 6 lat,
• młodzieży w wieku od 11 do 24 lat,
• osób narażonych na zachorowanie w wyniku bezpośredniego i stałego kontaktu: żołnierze, osoby podróżujące w rejony epidemiczne takie jak Afryka Subsaharyjska.

Dotychczas nie powstała uniwersalna szczepionka na typ B, gdyż występuje zbyt duże podobieństwo cukrów otoczki do ludzkich cząsteczek i nie pojawia się odpowiedź immunologiczna w organizmie.

W Polsce odsetek zachorowań na inwazyjne formy zakażenia nie jest duży w porównaniu z innymi chorobami, aczkolwiek ze względu na duże ryzyko śmiertelności jest wysoce ryzykowne. O szczepionce powinni myśleć rodzice dzieci posyłanych do żłobków i przedszkoli. Im mniejsze jest dziecko, tym większe jest ryzyko powikłań i zwiększona jest śmiertelność. Kalendarz szczepień uwzględnia szczepienia przeciwko meningokokom jako szczepienia zalecane, a nie obowiązkowe. Są to szczepienia odpłatne.

Szczepienie przeciwko meningokokom jest bezpieczne. Działania niepożądane pojawiają się niezwykle rzadko.
Jeśli już się pojawiają to są: stan podgorączkowy, ból i zaczerwienienie w miejscu wkłucia, osłabienie apetytu. Przez około dobę po szczepieniu dziecko może też mieć gorsze samopoczucie.

Drugim ze znanych sposobów ochrony przed meningokokami jest chemioprofilaktyka, polegająca na podaniu jednej dawki antybiotyku zwalczającego meningokoki u osób które miały bezpośredni kontakt z chorym zakażonym chorobą inwazyjną na co najmniej 7 dni przed rozpoznaniem. Najlepiej, by antybiotyk został podany do 24 godzin od kontaktu. Dodatkowo, wszystkim osobom przebywającym w kontakcie z chorym zaleca się jak najszybsze zaszczepienie przeciwko meningokokom.

Inwazyjna choroba meningokokowa zalicza się do jednej z najgroźniejszych chorób zakaźnych. Aż 10% osób, które przeżyły chorobę ma powikłania. Diagnoza jest trudna ze względu na to, że na początku choroba przypomina przeziębienie. W związku z czym, szczepienia są najrozsądniejszym sposobem zapobiegania inwazyjnej chorobie meningokokowej. Trzeba jednak pamiętać o tym, że szczepienia nie zabezpieczają przed zakażeniem wywołanym przez meningokoki zaliczane do innych grup serologicznych niż te, na jakie przeznaczona jest szczepionka.