Zespół Aspergera zniknie z listy zaburzeń w ciągu najbliższych kilku lat. Co i dlaczego go zastąpi? W tle zbrodnicza przeszłość psychiatry

Od 1 stycznia 2022 r. trwa pięcioletni okres przejściowy dotyczący wdrożenia w Polsce nowej klasyfikacji ICD-11, opublikowanej przez światową organizację zdrowia WHO w 2018 r. Wersja ta znosi nazwę „zespół Aspergera” i zastępuje ją określeniem „spektrum autyzmu”.

Zaburzenie znane jest od końca lat 30., od kiedy zainteresował się nim austriacki psychiatra dr Hans Asperger (1906-1980) z Wiedeńskiej Kliniki Uniwersyteckiej. Prowadził on badania nad zachowaniem dzieci z autyzmem. Swoje pierwsze obserwacje zawarł w opracowaniu „Das psychisch abnorme Kind” (1938). Jednak dopiero w 1994 r. Amerykańskie Towarzystwo Psychiatryczne APA, w czwartym wydaniu „Podręcznika diagnostycznego i statystycznego” (DSM) uznało rozpoznanie zespołu Aspergera.

– W kolejnym wydaniu DSM z 2013 r. APA usunęła zespół Aspergera na rzecz kategorii „spektrum autyzmu”. W terminologii medycznej nazwisko Aspergera oficjalnie więc nie pojawia się – operuje się pojęciem „spektrum autyzmu” lub „całościowe zaburzenia rozwoju”. Sformułowanie „zespół Aspergera” nadal funkcjonuje w potocznej mowie. Warto jednak pamiętać, kim był dr. Asperger – austriacki nazista, który selekcjonował dzieci i współuczestniczył w zbrodniach. Społeczna świadomość o roli austriackich psychiatrów w służbie III Rzeszy powinna być większa – mówi wykładowca Katedry Psychiatrii Warszawskiego Uniwersytetu Medycznego prof. Tadeusz Nasierowski.

– Asperger nie był wyjątkiem, lecz jednym z wielu przedstawicieli austriackiego środowiska psychologów i psychiatrów, który poparli Hitlera i nazizm, a także uczestniczyli w licznych zbrodniach na pacjentach szpitali psychiatrycznych. Austriacki noblista z dziedziny psychiatrii (1927) Julius Wagner-Jauregg pod koniec życia wstąpił do NSDAP. Medyczne wykształcenie miał również inny Austriak, SS-Untersturmführer (podporucznik) Irmfried Eberl – zbrodniarz wojenny i pierwszy komendant obozu zagłady w Treblince, który aktywnie uczestniczył w akcji mordowania pacjentów szpitali psychiatrycznych znanej jako T4 – opowiada prof. Nasierowski.

Historyczka Edith Sheffer z University of California w Berkeley (USA) ujawniła, że w czasie wojny Asperger współpracował m.in. z wiedeńską kliniką Am Spiegelgrund. Dyrektor placówki i kolega Aspergera – Erwin Jekelius – był koordynatorem akcji T-4 w Wiedniu.

W Am Spiegelgrund psychiatrzy, w tym Asperger, badali dzieci i dokonywali selekcji. „Nierokujących” poddawano eutanazji głównie przy pomocy zwiększonych dawek środków nasennych – luminalu, weronalu – lub głodzono na śmierć.

Współpracę Aspergera z kliniką i udział w zbrodniach potwierdził w 2010 r. austriacki psycholog Herwig Czech, autor opracowania „Molecular Autism”. Ustalił on, że 62,7 proc. pacjentów stanowili chłopcy, 37,3 proc. – dziewczęta. Z odkrytych przez niego dokumentów wynika, że 15 kwietnia 1943 r. wiedeński oddział Narodowosocjalistycznej Niemieckiej Ligi Wykładowców (NSDAP) zatwierdził podanie Aspergera o uzyskanie habilitacji, choć psychiatra nie należał do nazistowskiej partii. Czech oraz Sheffer ujawnili archiwalne dokumenty dotyczące co najmniej dwóch zidentyfikowanych ofiar wiedeńskiego psychiatry.

– Ciężkie zaburzenie osobowości po zapaleniu mózgu, poważne upośledzenie motoryczne, etyczny idiotyzm, drgawki. W domu dziecko musi być ciężarem nie do zniesienia. Matka musi opiekować się piątką zdrowych dzieci – pisał Asperger 27 czerwca 1941 r. na kilka tygodni przed trzecimi urodzinami Herty Schreiber.

Zawarta w specjalnym formularzu opinia oznaczała dla niej wyrok śmierci. 2 września 1941 r. dziewczynka „zmarła na zapalenie płuc” – taką przyczynę zgonu najczęściej podawano w dokumentacji medycznej pacjentów Am Spiegelgrund, a także w obozach koncentracyjnych.

Negatywna opinia Aspergera przypieczętowała także los Elisabeth Schreiber, niespokrewnionej z Hertą, pięcioletniej pacjentki ośrodka. 30 września 1942 r. również i ona została poddana eutanazji, a oficjalnie – „zmarła na zapalenie płuc”. Historycy szacują, że od lipca 1940 r. do wiosny 1945 r. w Am Spiegelgrund zamordowano ok. 800 dzieci.

W grudniu 1943 r. Asperger został zmobilizowany do Wehrmachtu i trafił, jako oficer medyczny, do 392. niemiecko-chorwackiej Dywizji Piechoty w okupowanej Jugosławii. Pod koniec wojny część jego prac i notatek zaginęła.

– Podczas konferencji w Moskwie (1943) Austria została określona jako „pierwsza ofiara Hitlera”. Kryjąc się za tym stwierdzeniem wielu austriackich zbrodniarzy wojennych, w tym także dr Asperger, uniknęło kary – podkreślił prof. Nasierowski.

W powojennych badaniach dzieci z autyzmem ton wypowiedzi Aspergera różnił się już od tego z publikacji sprzed 1945 r. Całkowicie zniknęły określenia „autystyczni psychopaci” czy „nienormalne dziecko”.

26 czerwca 1962 r. został kierownikiem oddziału pediatrii w szpitalu w Wiedniu, sprawując funkcję przez kolejne 15 lat. Austriackie media kreowały wizerunek psychiatry jako „przyjaciela dzieci”. W latach 60. współpracował ze Stowarzyszeniem SOS Kinderdorf (Wioski Dziecięce) w Hinterbrüh, które niosło pomoc opuszczonym i osieroconym dzieciom.

W 1965 r. nagrodzono go Złotym Medalem Miasta Wiedeń. W maju 1971 r. został wiceprezesem Austriackiego Towarzystwa Alergologii i Immunologii. Dwa lata później mianowano go honorowym członkiem Niemieckiego Stowarzyszenia Pediatrów (DGKJ). Wydział medyczny monachijskiego Ludwig-Maximilians-Universität przyznał mu honorowy doktorat. Zmarł 21 października 1980 r. w Wiedniu.

Rok po śmierci psychiatry, w 1981 r., Brytyjka Lorna Wing na łamach periodyku „Psychological Medicine” opublikowała tekst, który zwrócił uwagę świata medycyny na kliniczne obserwacje Aspergera. To właśnie ona ukuła termin „zespół Aspergera” (ang. Asperger Syndrome, AS). Niemiecka psycholog Uta Frith z University College London przetłumaczyła na język angielski pracę Aspergera z okresu wojny, w której twierdził, że odkrył autyzm. Tekst opublikowała w książce „Autism and Asperger Syndrome” (1991).

Według danych Narodowego Funduszu Zdrowia z 2022 r. w Polsce żyje 82,2 tys. osób dotkniętych spektrum autyzmu, natomiast wg. Światowej Organizacji Zdrowia tym spektrum objęty jest jeden procent populacji ludności świata.

Znanymi osobami, u których zdiagnozowano spektrum autyzmu, są m.in. argentyński piłkarz Lionel Messi, aktorka Daryl Hannah, aktorzy Anthony Hopkins i Dan Aykroyd. W maju 2021 r., w programie Saturday Night Live, do podobnej diagnozy przyznał się urodzony w Pretorii (RPA) amerykański przemysłowiec, miliarder Elon Musk.

Historycy medycyny podają, że osobami ze spektrum autyzmu byli też prawdopodobnie m.in. fizyk Albert Einstein, malarz Andy Warhol, reżyser Alfred Hitchcock i kompozytor Wolfgang Amadeusz Mozart.