Co się dzieje przy niedoczynności tarczycy? Zobacz, jakie są objawy, leczenie i dieta. Sprawdź, co grozi przy niedoczynności tarczycy?

Tarczyca jest nieparzystym gruczołem dokrewnym umiejscowionym w przednio-dolnym odcinku szyi. Zbudowana jest ona z dwóch płatów połączonych węziną (niekiedy występuje również płat piramidowy) i waży 30-60 g. Masa tarczycy u kobiet jest zmienna i uzależniona od fazy cyklu miesiączkowego. Główną funkcją gruczołu tarczycowego jest produkcja hormonów: tyroksyny, trójjodotyroniny i kalcytoniny.

Hormony te wpływają bezpośrednio na funkcjonowanie organizmu człowieka w tym głównie na: metabolizm białek, węglowodanów, tłuszczów, cholesterolu, pracę mózgu, układu nerwowego i mięśnia sercowego. Podstawowe funkcje tarczycy kontrolowane są przez podwzgórze i przysadkę mózgową. Do produkcji hormonów wytwarzanych przez tarczycę niezbędny jest jod, który pozyskiwany jest m.in. przez pożywienie.

Niedoczynność tarczycy jest stanem chorobowym spowodowanym przez niskie stężenie hormonów gruczołu (tyroksyny, trójjodotyroniny i kalcytoniny) lub odpornością komórkową na ich działanie. Wyodrębnia się: niedoczynność wrodzoną i niedoczynność nabytą. Pierwsza z nich powstaje w okresie życia płodowego, natomiast druga – w wieku niemowlęcym lub późniejszym.

Możliwe przyczyny wrodzonej niedoczynności tarczycy:

• aplazja tarczycy – niewykształcenie się gruczołu tarczycy,
• dysgenezja tarczycy – zaburzenia rozwoju i migracji tarczycy,
• ektopia tarczycy – nieprawidłowe umiejscowienie tarczycy,
• brak enzymów biorących udział w syntezie hormonów.

Z kolei nabyta niedoczynność tarczycy może być uwarunkowana:

• stanami zapalnymi o podłożu autoimmunologicznym np. chorobą Hashimoto, wolami Riedla,
• poporodowym zapaleniem tarczycy,
• chorobami podwzgórza lub przysadki mózgowej,
• urazami mechanicznymi tarczycy,
• promieniowaniem wewnętrznym dolnego odcinka szyi,
• przyjmowaniem leków blokujących czynności gruczołu tarczycowego,
• niedoborem jodu w diecie i w środowisku,
• nadmiarem jodu,
• chorobami tarczycy w tym m.in. amyloidową hemochromatozą, cystynozą i sarkoidozą.

Ze względu na lokalizację defektu tarczycy wyróżnia się:

• Niedoczynność tarczycy pierwotną (obwodową), której najpowszechniejsze przyczyny to: choroba Hashimoto (przewlekłe autoimmunologiczne zapalenie tarczycy), częściowe wycięcie tarczycy, uszkodzenie gruczołu tarczycy w wyniku przebytej radioterapii, niedobór jodu w diecie.
• Niedoczynność tarczycy wtórną (centralną), której najpowszechniejsze przyczyny to: uszkodzenia przysadki mózgowej, sarkoidoza (choroba Besniera-Boecka-Schaumanna).

Objawy niedoczynności tarczycy mogą być zróżnicowane w zależności od konkretnego przypadku chorobowego. Ich występowanie i stan nasilenia uwarunkowany jest przyczyną choroby, czasem jej trwania, dynamiką rozwoju, a także wiekiem, płcią i ogólnym stanem zdrowia. Objawy niedoczynności tarczycy można podzielić na: skórne, psychiczne i trawienne (ze strony układu pokarmowego).

Najbardziej charakterystyczne objawy niedoczynności tarczycy to:

1. Nadmierna suchość skóry i włosów.
2. Obrzęk twarzy i dłoni.
3. Nadmierne wypadanie włosów i ich widoczne przerzedzenie.
4. Bladość skóry.
5. Cienie pod oczami.
6. Obrzęk szyi z widocznym tzw. drugim podbródkiem.
7. Wrażenie brudnych łokci i kolan.
8. Zwiększenie masy ciała przez zatrzymanie wody w organizmie.
9. Nadmierna męczliwość i duszność wysiłkowa.
10. Nadmierna senność.
11. Zwiększona wrażliwość na zimno.
12. Zaparcia.
13. Skurcze i bóle mięśniowo-stawowe.
14. Zespół cieśni nadgarstka.
15. Problemy z pamięcią i koncentracją.
16. Spowolnienie mowy.
17. Stany depresyjne i psychozy.
18. Problemy z zajściem i utrzymaniem ciąży.

Endokrynolog Helena Jastrzębska o tym, czym objawia się niedoczynność i nadczynność tarczycy:

Subkliniczna niedoczynność tarczycy to stan utajony, który charakteryzuje się podwyższonym poziomem TSH przy jednoczesnym prawidłowym stężeniu hormonów wydzielanych przez tarczycę. Jest ona stosunkowo częsta u kobiet powyżej 60. roku życia w tym szczególności żyjących w środowisku bogatym w jod. Subkliniczna niedoczynność tarczycy charakteryzuje się przebiegiem skąpoobjawowym lub nawet bezobjawowym.

Symptomy, które towarzyszą tej dolegliwości zazwyczaj są na tyle nieswoiste, że pacjenci rzadko wiążą je z dysfunkcją tarczycy. U osób dorosłych zwykle występują: przewlekłe bóle głowy, nadmierna wrażliwość na zimno, zaparcia, obniżenie nastroju i stany depresyjne. Natomiast w przypadku subklinicznej niedoczynności tarczycy u niemowląt może pojawić się: żółtaczka, nieprawidłowy wzrost, osłabienie ruchliwości i opóźnienie w rozwoju. Z kolei utajona niedoczynność tarczycy u dzieci może objawiać się: zahamowaniem wzrostu, trudnościami w nauce, zaparciami, sennością, spowolnioną mową i przewlekłymi bólami głowy.

Niedoczynność tarczycy jest dysfunkcją związaną bezpośrednio z codziennym jadłospisem pacjentów, zmagających się z tą dolegliwością. Z tego powodu badacze z Uniwersytetu Medycznego im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu podjęli się próby stworzenia uniwersalnych zasad żywienia dla pacjentów z niedoczynnością tarczycy.

Ich głównym zaleceniem jest spożywanie pięciu posiłków dziennie, z czego ostatni należy przyjąć ok. 2-3 h przed snem. Jest to istotne, ponieważ regularne dostarczanie pożywienia pozwala zachowywać stałe tempo przemiany materii. Osobom z niedoczynności tarczycy nie zaleca się stosowania restrykcyjnych diet, ponieważ zbyt mała podaż kalorii może skutkować nie tylko zmniejszeniem tempa metabolizmu, ale również wzrostem stężenia TSH.

• Białka: dieta osób z niedoczynnością tarczycy powinna być bogata w pełnowartościowe białko, którego źródłem jest mięso (zawiera ono także drogocenne witaminy z grupy B i żelazo), ryby morskie i nasiona roślin strączkowych.
• Węglowodany: dieta osób z niedoczynnością tarczycy powinna być bogata w węglowodany, których wartościowym źródłem są produkty zbożowe pełnego przemiału. Charakteryzują się one stosunkowo niskim indeksem glikemicznym, a przy tym są drogocennym źródłem witamin i substancji mineralnych. Dobrym źródłem węglowodanów są także: warzywa i owoce. Z kolei zdecydowanie należy ograniczać produkty spożywcze, będące źródłem cukrów prostych.
• Tłuszcze: osoby z niedoczynnością tarczycy powinny zwracać uwagę na ilość i jakość spożywanych tłuszczów. Niezbyt polecanym rozwiązaniem jest stosowanie diety niskotłuszczowej, ponieważ może to skutkować niedoborem witamin, które są rozpuszczane w tłuszczach. Ważną rolę w leczeniu niedoczynności tarczycy odgrywają nienasycone kwasy tłuszczowe, których źródłem są m.in.: ryby morskie (łosoś, dorsz, śledź, sardynki), olej lniany, olej sojowy, masło kakaowe, olej z pestek winogron i olej kukurydziany.
• Witamina A, której drogocennym źródłem są: jajka, nabiał, tran i podroby. Ma ona wpływ na kondycję włosów i skóry.
• Witamina B12, której suplementacja jest wskazana nie tylko przy niedoczynności tarczycy, ale również przy chorobie Hashimoto. Jej wartościowym źródłem są produkty pochodzenia zwierzęcego.
• Witamina C, która bierze udział w syntezie tyrozyny – hormonu, którego niedobór odpowiada za niedoczynność tarczycy. Jej drogocennym źródłem jest natka pietruszki, czarna porzeczka i owoce cytrusowe.
• Witamina D, która pełni bardzo ważną rolę w gospodarce wapniowo-fosforanowej. Jej najlepsze źródła to: tłuste ryby (łosoś, dorsz, tuńczyk, makrela, śledź, węgorz, tran), ser, wątroba i żółtka jaj.
• Witamina K, która wpływa na funkcjonowanie gospodarki wapniowej. Jej drogocennym źródłem są jaja kurze, ziemniaki i awokado.
• Witamina E, która jest pełni ważną funkcję w ograniczaniu obrzęków pojawiających się przy niedoczynności tarczycy. Jej wartościowe źródła to m.in. oleje roślinne i migdały.
• Żelazo, którego poziom często spada przy niedoczynności tarczycy. Wartościowe źródła tego mikroelementu to: wątróbka, ryby, żółtka jaj, orzechy i twarożek.
• Selen, który wpływa na procesy przemiany hormonów tarczycy. Można go znaleźć m.in.: w mięsie, nabiale, jajkach, rybach i kiełkach warzyw.

Podstawowym badaniem diagnostycznym przy niedoczynności tarczycy jest oznaczenie stężenia hormonu tyreotropowego (TSH). Jest to badanie powszechne, które charakteryzuje się wysoką skutecznością, ponieważ dzięki niemu można wykryć nawet subkliniczną niedoczynność tarczycy. Przy czym podwyższony wynik TSH nie przesądza o występowaniu niedoczynności tarczycy. Taki wynik może być m.in. rezultatem przebytej infekcji górnych dróg oddechowych. Oprócz tego przy podejrzeniu niedoczynności tarczycy należy oznaczyć stężenie wolnej tyroksyny (FT4), trójjodotyroniny (FT3). Opcjonalnie można również wykonać USG tarczycy.

Norma TSH u osoby dorosłej wynosi od 0,32 do 5,0 mIU/l. Podwyższony poziom TSH zazwyczaj wskazuje na niedoczynność tarczycy. Przy czym warto pamiętać, że w przypadku kobiet w ciąży normy TSH (hormonu tyreotropowego) nieco się różnią.

• I trymestr: 0,1-2,5 mIU/l.
• II trymestr: 0,1-3,0 mIU/l.
• II trymestr: 0,1-3,0mIU/l.

Leczenie niedoczynności tarczycy polega na farmakoterapii, której uzupełnieniem powinna być dieta bogata w jod, którego wartościowym źródłem są ryby, w tym w szczególności: dorsz, łosoś i makrela. W leczeniu niedoczynności tarczycy wykorzystuje się lewotyroksynę (syntetyczną sól sodową), która wykazuje właściwości podobne do tyroksyny.

Lek ten zaleca się przyjmować raz na dobę, na czczo. Dawkę lewotyroksyny ustala się indywidualnie na podstawie badań laboratoryjnych. W przypadku zaawansowanej niedoczynności tarczycy stosuje się liotyroninę (sytetyczną lewoskrętną trójjodotyroninę). Co istotne, niedoczynność tarczycy w większości przypadków jest stanem nieuleczalnym, wymagającym od chorego przyjmowania leków do końca życia.

Nieleczona niedoczynność tarczycy prowadzi nieuchronnie do znacznego obniżenia jakości życia pacjenta. Jej główne konsekwencje to: nadmierna ospałość, zaparcia, wypadanie włosów, zaburzenia miesiączkowania i spowolnienie przemiany materii. Skutkiem długotrwale nieleczonej niedoczynności tarczycy może być m.in. osteoporoza i osteopenia.

Niedoczynność tarczycy w ciąży dotyka ok. 2-3,5 proc. kobiet. Szczególnie niebezpieczna jest postać subkliniczna tej choroby, której rozpoznanie jest trudne ze względu na bezobjawowy lub skąpoobjawowy przebieg. Nieleczona niedoczynność tarczycy w ciąży może mieć poważne konsekwencje dla płodu.

W pierwszym i drugim trymestrze ciąży jedynym źródłem hormonów produkowanych przez gruczoł tarczycy dla dziecka są hormony produkowane przez tarczycę matki. Jednym ze skutków nieleczonej niedoczynności tarczycy w ciąży może być nieprawidłowy rozwój mózgu płodu. Prawidłowo leczona niedoczynność tarczycy nie jest przeciwwskazaniem do zajścia w ciążę.

Źródła:

1. Kuliczkowska-Płaksej J., Tupikowska M., Zatońska K., et.al., Subkliniczna dysfunkcja tarczycy - czy i kiedy leczyć? Family Medicine & Primary Care Review. 2013; 15: 27-33.
2. Ratajczak E.A., Moszak M., Grzymisławski M., Zalecenia żywieniowe w niedoczynności tarczycy i chorobie Hashimoto. Pielęgniarstwo i Zdrowie Publiczne. 2017; 4: 305-311.
3. Tuchendler P., Zdrojewicz Z., Dieta w chorobach tarczycy. Medycyna Rodzinna. 2017; 4: 299-303.